Udzielanie pomocy finansowej na zakup podręczników i materiałów edukacyjnych

Pierwszą kwestią, jaką należy przypomnieć, jest aktualna podstawa prawna udzielania tej formy pomocy. Stanowi ją rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 września 2018 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania pomocy finansowej uczniom na zakup podręczników i materiałów edukacyjnych¹. To właśnie w tym dokumencie określone zostały szczegółowe warunki udzielania pomocy w formie dofinansowania zakupu podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, lub podręczników do kształcenia w zawodach, dopuszczonych do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej. 

Materiały edukacyjne

Należy też wyjaśnić znaczenie pojęcia „materiały edukacyjne”. Otóż materiałami edukacyjnymi (dla uczniów, bo o nich mowa) są w szczególności: książki pomocnicze, karty pracy, ćwiczenia rewalidacyjne oraz opracowania wykorzystywane w edukacji przedszkolnej, które są wykorzystywane przez nauczycieli w procesie kształcenia tych właśnie uczniów. Należy jednak zaznaczyć, że pomoc w formie dofinansowania zakupu podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, lub podręczników do kształcenia w zawodach, dopuszczonych do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej, a także zakupu materiałów edukacyjnych, jest udzielana uczniom niepełnosprawnym uczęszczającym do szkół dla dzieci i młodzieży. Należy przy tym jednoznacznie zaznaczyć, że pomoc w formie dofinansowania zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych jest tylko jedną z dostępnych form realizacji zadania w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych uczniów niepełnosprawnych. 

Kto może uzyskać pomoc?

Beneficjentami udzielanej pomocy są: 

1. uczniowie klasy III dotychczasowej zasadniczej szkoły zawodowej prowadzonej w branżowych szkołach I stopnia, klas I i II branżowej szkoły I stopnia, liceum ogólnokształcącego, technikum, szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy, klas IV–VI ogólnokształcącej szkoły muzycznej II stopnia, klas IV–V, ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych, klas VII–IX, ogólnokształcącej szkoły baletowej lub liceum plastycznego; 
2. uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, na zakup materiałów edukacyjnych – to dofinansowanie dotyczy uczniów uczęszczających w roku szkolnym 2018/2019 do klasy III szkoły podstawowej, klasy III dotychczasowej zasadniczej szkoły zawodowej prowadzonej w branżowych szkołach I stopnia, klas I i II branżowej szkoły I stopnia, liceum ogólnokształcącego, technikum lub szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy. Dofinansowanie zakupu materiałów edukacyjnych przysługuje uczniom klasy III szkoły podstawowej jedynie w przypadku, gdy ci uczniowie nie korzystają z podręcznika do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej, który zapewnia minister właściwy do spraw oświaty i wychowania. 

Mając jednak na względzie fakt, że zgodnie z w art. 119 ust. 1 pkt 2 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych Minister Edukacji Narodowej zapewniła podręcznik do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej uczniom uczęszczającym do klasy III szkoły podstawowej, w tym uczniom z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniom z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym, a także ze względu na zapewnienie dotacji celowej na podręczniki, materiały edukacyjne i materiały ćwiczeniowe uczniom niepełnosprawnych uczęszczającym do odpowiednich klas szkół podstawowych oraz gimnazjów (lub oddziałów gimnazjalnych funkcjonujących jeszcze w ramach innych szkół lub zespołów szkół), uczniowie ci nie są odbiorcami pomocy przewidzianej w programie pomocy uczniom „Wyprawka szkolna”. Wyjątek stanowią jedynie uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, którzy uczęszczając do klasy III szkoły podstawowej, mogą otrzymać dofinansowanie na zakup materiałów edukacyjnych, w przypadku gdy uczniowie tych klas nie będą korzystać z podręcznika do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej zapewnionego przez Ministra Edukacji Narodowej.

Termin składania przedmiotowych wniosków o przyznanie pomocy każdorazowo ustala odpowiednio wójt, burmistrz lub prezydent miasta, właściwy ze względu na siedzibę szkoły. 

Natomiast w przypadku uczniów objętych programem istnieje możliwość zakupu podręczników do kształcenia specjalnego, ale bez podwyższenia kwoty dofinansowania. Z kolei uczniowie niesłyszący, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, mają prawo do otrzymania dofinansowania zakupu podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, lub podręczników do kształcenia w zawodach. Z uwagi na fakt, iż uczniowie słabowidzący, niesłyszący, słabosłyszący, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność wymieniona wyżej, realizują tę samą podstawę programową kształcenia ogólnego i podstawę programową kształcenia w zawodach co ich pełnosprawni rówieśnicy i mogą korzystać z podręczników do kształcenia ogólnego i podręczników do kształcenia w zawodach dostępnych na rynku, należało stworzyć im możliwość otrzymania dofinansowania zakupu każdego podręcznika, który został dla nich wybrany, zgodnie z art. 22ab ustawy o systemie oświaty. Natomiast w przypadku uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, którzy realizują odrębną podstawę programową kształcenia ogólnego, realizując treści określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego, nauczyciele mogą korzystać z podręczników do kształcenia ogólnego, w tym podręczników do kształcenia specjalnego, oraz z materiałów edukacyjnych dostępnych na rynku.

Dyrektor szkoły jest zobowiązany do sporządzenia listy uczniów uprawnionych do otrzymania pomocy w formie dofinansowania zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych. 

Kwota udzielanej pomocy

Zostały również jednoznacznie określone maksymalne kwoty pomocy udzielanej poszczególnym grupom uczniów. I tak, zgodnie z § 3 pkt 1 przedmiotowego rozporządzenia, w przypadku zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych ich koszt został określony na poziomie 225 zł dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym lub z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, uczęszczających do klasy III dotychczasowej zasadniczej szkoły zawodowej prowadzonej w branżowych szkołach I stopnia, klasy I i II branżowej szkoły I stopnia, liceum ogólnokształcącego, technikum lub szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy. Natomiast dofinansowanie dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym lub z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna w stopniu umiarkowanym lub znacznym, uczęszczających do klasy III szkoły podstawowej, zostało określone w wysokości 175 zł i jest związane z koniecznością ewentualnego zastąpienia podręcznika do zajęć z zakresu edukacji: polonistycznej, matematycznej, przyrodniczej i społecznej, który zapewnia Minister Edukacji Narodowej². Jednak dla uczniów słabowidzących, niesłyszących, słabosłyszących, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność, o których mowa wcześniej, uczęszczających do liceum ogólnokształcącego, technikum, klas IV–VI ogólnokształcącej szkoły muzycznej II stopnia, klas IV–VI ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych, klas VII–IX ogólnokształcącej szkoły baletowej lub liceum plastycznego dofinansowanie wynosi 445 zł. Z kolei kwota 390 zł dofinansowania przysługuje uczniom słabowidzącym, niesłyszącym, słabosłyszącym, z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność, o których mowa wcześniej, uczęszczającym do klasy III dotychczasowej zasadniczej szkoły zawodowej prowadzonej w branżowej szkole I stopnia lub klas I i II branżowej szkoły I stopnia. 

Zamawianie podręczników dla grupy uczniów bezpośrednio u wydawcy lub w księgarni jest częstą praktyką w szkołach. Działanie to z reguły prowadzi do obniżenia kosztów zakupu, jest więc uzasadnione. 

Tryb ubiegania się o przyznanie dofinansowania

W przedmiotowej regulacji został określony również tryb ubiegania się o przyznanie takiej pomocy finansowej. Otóż pomoc w dofinansowaniu zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych przyznaje się na wniosek rodziców ucznia (prawnych opiekunów, rodziców zastępczych, osób prowadzących rodzinny dom dziecka, opiekuna faktycznego³) albo pełnoletnich uczniów, albo na wniosek nauczyciela, pracownika socjalnego lub innej osoby, za zgodą rodziców ucznia (prawnych opiekunów, rodziców zastępczych, osób prowadzących rodzinny dom dziecka, opiekunów faktycznych – jeżeli wystąpiły z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka) albo pełnoletniego ucznia. Wniosek taki składa się do dyrektora szkoły, do której uczęszcza uczeń w roku szkolnym 2018/2019. Należy zaznaczyć, że przyczyny osobiste rodziców lub problemy z prawidłowym wypełnianiem funkcji rodzicielskiej mogą być powodem rezygnacji z osobistego występowania z prośbą o pomoc lub mogą być przyczyną niedopełnienia formalności związanych z przygotowaniem stosownego wniosku. W takich wyjątkowych sytuacjach rolę wnioskodawcy spełniają inne osoby wskazane w rozporządzeniu, jednak zawsze za zgodą rodziców ucznia (prawnych opiekunów, rodziców zastępczych, osób prowadzących rodzinny dom dziecka, osób faktycznie opiekujących się dzieckiem – oczywiście jeżeli wystąpiły z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka) albo pełnoletniego ucznia. Termin składania przedmiotowych wniosków o przyznanie pomocy każdorazowo ustala odpowiednio wójt, burmistrz lub prezydent miasta, właściwy ze względu na siedzibę szkoły. Natomiast w przypadku ogólnokształcącej szkoły⁴ muzycznej II stopnia, ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych, ogólnokształcącej szkoły baletowej oraz liceum plastycznego, prowadzonych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, termin ten jest ustalany przez tego ministra⁵. Podobnie kwestie te zostały rozwiązane w przypadku pozostałych szkół resortowych, takich jak szkoły rolnicze, leśne czy też morskie. 

Przy poszukiwaniu możliwości pomocy finansowej czy rozwiązań zaistniałych trudnych sytuacji nie można opierać się tylko na jednym akcie prawnym czy też jednej możliwości prawnej. 

Zawsze przy tego rodzaju poszukiwaniach należy analizować różne możliwe formy i tryby postępowania określone w odmiennych, pozornie zupełnie ze sobą niezwiązanych rozwiązaniach prawnych. 

Zawsze do takiego wniosku o udzielenie pomocy w formie dofinansowania zakupu podręczników należy obligatoryjnie dołączyć kopię orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wskazującego na uprawnienie do otrzymania przez ucznia pomocy w ramach programu⁶. Dyrektor szkoły jest zobowiązany do sporządzenia listy uczniów uprawnionych do otrzymania pomocy w formie dofinansowania zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych. 

Środki finansowe przeznaczone na dofinansowanie zakupu podręczników dla uczniów objętych programem, z wyłączeniem uczniów szkół resortowych, otrzymuje w formie dotacji gmina właściwa ze względu na siedzibę szkoły. Po otrzymaniu niezbędnych środków finansowych gmina przekazuje je na wypłatę stosownej pomocy dla uczniów szkół, dla których jest organem prowadzącym, na rachunek bankowy właściwej szkoły. Następnie faktyczne koszty poniesione na zakup podręczników lub materiałów edukacyjnych, potwierdzone przedłożonym dowodem zakupu, dyrektor szkoły zwraca rodzicom uczniów (prawnym opiekunom lub innym uprawnionym osobom) albo pełnoletniemu uczniowi. W przypadku uczniów szkoły, której organem prowadzącym jest jednostka samorządu terytorialnego inna niż gmina, osoba prawna niebędąca jednostką samorządu terytorialnego lub osoba fizyczna, zwrotu kosztu zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych dokonuje wójt, burmistrz, prezydent miasta, właściwy ze względu na siedzibę szkoły⁷. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że odpowiednim dowodem dokonanego zakupu jest zawsze imienna faktura VAT, rachunek, paragon lub oświadczenie o zakupie podręczników, a w przypadku uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi, o których była mowa wcześniej – również materiałów edukacyjnych⁸. Ponadto, w przypadku składania oświadczenia o zakupie podręczników lub materiałów edukacyjnych wprowadzono konieczność zawarcia w przedmiotowym oświadczeniu informacji o rozliczeniu wydatków odpowiednio na zakup podręczników lub materiałów edukacyjnych tylko w ramach rządowego programu pomocy uczniom w 2018 roku „Wyprawka szkolna”⁹. Dzięki takiemu warunkowi wykluczona została możliwość przedstawienia potwierdzenia wydatków w formie faktury na zakup podręczników, a w przypadku uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym oraz uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi – również materiałów edukacyjnych finansowanych np. w ramach wydatków ze stypendium szkolnego i jednocześnie oświadczenia o zakupie tych samych podręczników lub materiałów edukacyjnych z programu „Wyprawka szkolna”. Jest to bardzo istotne i uzasadnione społecznie obostrzenie, które zapobiega ewentualnym nadużyciom. 

W przypadku zakupu dla grupy uczniów podręczników i materiałów edukacyjnych tego samego rodzaju w określonym wydawnictwie lub księgarni podmiot zamawiający, np. rada rodziców, rodzic, nauczyciel, otrzymuje fakturę bez wyszczególnienia osób, dla których zakupiono podręczniki i materiały edukacyjne. Zamawianie podręczników dla grupy uczniów bezpośrednio u wydawcy lub w księgarni jest częstą praktyką w szkołach. Działanie to z reguły prowadzi do obniżenia kosztów zakupu, jest więc uzasadnione. W takiej sytuacji koszt zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych jest zwracany rodzicom uczniów albo pełnoletnim uczniom do wysokości wartości pomocy, po przedłożeniu potwierdzenia zakupu zawierającego: imię i nazwisko ucznia, nazwę i adres szkoły, klasę, do której uczeń uczęszcza, wykaz zakupionych podręczników lub materiałów edukacyjnych, kwotę zakupu, datę zakupu i czytelny podpis osoby, która dokonała zakupu. Potwierdzenie zakupu wystawia podmiot, który dokonał zakupu, na podstawie faktury VAT i listy uczniów, dla których zakupiono wspomniane podręczniki lub materiały edukacyjne¹⁰

W przypadku uczniów szkoły, której organem prowadzącym jest jednostka samorządu terytorialnego inna niż gmina, osoba prawna niebędąca jednostką samorządu terytorialnego lub osoba fizyczna, zwrotu kosztu zakupu podręczników lub materiałów edukacyjnych dokonuje wójt, burmistrz, prezydent miasta, właściwy ze względu na siedzibę szkoły . 

Zasiłek losowy na cele edukacyjne

W obszarze pomocy finansowej dla uczniów należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden istotny akt prawny, którym jest rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie w sprawie szczegółowych warunków udzielania pomocy dzieciom i uczniom w formie zasiłku losowego na cele edukacyjne, pomocy uczniom w formie wyjazdów terapeutyczno-edukacyjnych…¹¹. W tej konkretnej regulacji, ustanowionej uchwałą nr 125/2018 Rady Ministrów z dnia 12 września 2018 r., zostały szczegółowo określone warunki udzielania wspomnianej pomocy. Zgodnie z przyjętymi zasadami pomocy w formie zasiłku losowego na cele edukacyjne, zwanego „zasiłkiem losowym”, pomoc ta udzielana jest dzieciom realizującym w roku szkolnym 2018/2019 obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne oraz uczniom uczęszczającym w roku szkolnym 2018/2019 do szkół wszystkich typów, z wyłączeniem szkół dla dorosłych, jeżeli ich rodzinom został przyznany zasiłek celowy¹² w wysokości do 6000 zł w związku ze stratami poniesionymi w 2018 roku w wyniku wystąpienia nawałnic lub innych zdarzeń atmosferycznych. W szczególności wysokość takiego zasiłku losowego dla jednego dziecka lub ucznia wynosiła 500 zł – w przypadku przyznania rodzinie dziecka lub ucznia zasiłku celowego w wysokości do 3000 zł, a 1000 zł – w przypadku przyznania rodzinie dziecka lub ucznia zasiłku celowego powyżej 3000 zł. Niestety, zasiłek losowy tak określony był przyznawany i wypłacany do dnia 31 grudnia 2018 r. Nie zmienia to jednak faktu, że została stworzona realna możliwość uzyskania wymiernej pomocy materialnej. Tym bardziej, że w roku bieżącym podobna forma pomocy zapewne będzie kontynuowana. 

Przy poszukiwaniu możliwości pomocy finansowej czy rozwiązań zaistniałych trudnych sytuacji nie można opierać się tylko na jednym akcie prawnym czy też jednej możliwości prawnej. Zawsze przy tego rodzaju poszukiwaniach należy analizować różne możliwe formy i tryby postępowania określone w odmiennych, pozornie zupełnie ze sobą niezwiązanych rozwiązaniach prawnych.