Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej zostały wskazane w art. 75 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z dnia 22 maja 2018 r., poz. 967 z późn. zm.). Zgodnie z tą regulacją nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6.
Obowiązki określone w art. 6 KN związane są głównie z wykonywaniem zadań dydaktycznych nauczyciela, bowiem na podstawie tego przepisu nauczyciel obowiązany jest:
- rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły (przedszkola): dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę (przedszkole),
- wspierać każdego ucznia w jego rozwoju,
- dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego,
- doskonalić się zawodowo, zgodnie z potrzebami szkoły (przedszkola),
- kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka,
- dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.
Uchybienie wskazanym obowiązkom może skutkować wymierzeniem nauczycielowi jednej z kar dyscyplinarnych, zgodnie z art. 76 ust. 1 KN:
- nagana z ostrzeżeniem,
- zwolnienie z pracy,
- zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zawodzie nauczyciela w okresie trzech lat od ukarania,
- wydalenie z zawodu nauczycielskiego.
Karta Nauczyciela nie zawiera natomiast żadnej definicji godności zawodu nauczyciela. Jest to zatem pojęcie nieostre, podlegające interpretacji, której mogą dokonać dyrektorzy szkół, placówek i przedszkoli, komisje dyscyplinarne oraz sądy. W pierwszej kolejności interpretacji tej dokonuje oczywiście dyrektor jednostki organizacyjnej systemu oświaty, bowiem to on jest osobą odpowiedzialną za podjęcie czynności zmierzających do wymierzenia kary dyscyplinarnej. Oczywiście, samodzielnie nie może takiej kary wymierzyć, ale występuje z wnioskiem o jej wymierzenie do komisji działającej przy wojewodzie, zatem aby to uczynić, musi być przekonany, że w danych okolicznościach doszło do naruszenia godności zawodu.
Interpretacja pojęcia według MEN
Aby podać interpretację tego pojęcia, w pierwszej kolejności warto przywołać odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej na interpelację nr 6877 w sprawie przemocy ze strony nauczycieli wobec dzieci w przedszkolach i szkołach. W odpowiedzi tej czytamy, że „przez uchybienie godności zawodu nauczyciela należy rozumieć wszelkie zachowania nauczyciela, które nie mogą być akceptowane z uwagi na dobro wychowywanej młodzieży i prawidłowe funkcjonowanie systemu szkolnego, podważają zaufanie nie tylko do obwinionego nauczyciela, ale również innych nauczycieli, zaprzeczając wartościom dotyczącym wzajemnego szacunku, kultury i poszanowania godności, które nauczyciel powinien przekazywać uczniom. Podstawą do zakwalifikowania przewinienia jako uchybienia godności zawodu nauczyciela – niezależnie od miejsca jego popełnienia – będzie zatem stanowić jego treść, np. wszelkie przejawy przemocy fizycznej i stosowanie nacisku psychicznego wobec ucznia; naruszenie godności ucznia; niestosowne zachowanie się, które w sposób ewidentny narusza ogólne normy etyczne i normy zachowania przyjęte w środowisku szkolnym (oświatowym)”.
Karta Nauczyciela nie zawiera żadnej definicji godności zawodu nauczyciela. Jest to zatem pojęcie nieostre, podlegające interpretacji, której mogą dokonać dyrektorzy szkół, placówek i przedszkoli, komisje dyscyplinarne oraz sądy.
Interpretacja pojęcia w doktrynie
O tym, jak należy rozumieć uchybienie godności zawodu nauczyciela, wypowiada się również doktryna. Wśród potencjalnych naruszeń wymienić tu można: narażanie uczniów na utratę zdrowia i życia, nieetyczne zachowania wobec współpracowników i kierownictwa placówki oświatowej (rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji, rozpowszechnianie informacji objętych tajemnicą rady pedagogicznej), niewłaściwe realizowanie zadań edukacyjnych i wychowawczych, niską kulturę osobistą (używanie wulgaryzmów), dopuszczenie się plagiatu, oszustwo, poświadczenie nieprawdy, fałszerstwo, pedofilię, poniżanie uczniów, wykorzystywanie swojej pozycji celem zmuszenia ucznia do określonych zachowań czy inne obcesowe zachowania, które nie przystają osobie zobowiązanej do kształtowania pożądanych postaw (za: J. Jakubowski, M. Zając-Rosińska, Karta Nauczyciela. Komentarz, LexisNexis 2014).
Interpretacja pojęcia w orzecznictwie
W sprawie tej wypowiedział się również Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 25 stycznia 2019 r. (III APa 59/18), stwierdzając, że Karta Nauczyciela nie zawiera legalnej definicji pojęcia zachowań uchybiających godności zawodu i pod ogólne sformułowanie „uchybienia godności zawodu nauczyciela” można podciągnąć wiele stanów faktycznych. Trzeba przy tym pamiętać, że uchybienia godności zawodu nauczyciela – to zachowania przynoszące ujmę randze tego zawodu i funkcji pełnionej w społeczeństwie. Uchybienie godności zawodu nauczyciela – to zatem naruszenie obowiązku godnego zachowania. Pojęcie to wiąże się z wzorcem postępowania nauczyciela wynikającym z przepisów prawa, norm etyki zawodowej i innych norm moralnych.
Uchybienia godności zawodu nauczyciela – to zachowania przynoszące ujmę randze tego zawodu i funkcji pełnionej w społeczeństwie.
Z godnością zawodu nauczyciela wiąże się ustalony standard postępowania nauczyciela, który powinien stanowić wzór dla innych i którego efektem powinno być wzbudzanie szacunku. Zdaniem sądu pamiętać jednak trzeba, że rodzące odpowiedzialność dyscyplinarną zachowania lub zaniechania muszą być bezprawne, czyli niezgodne z wzorcem prawidłowego zachowania się w określonej sytuacji, oraz zawinione. Zgodnie zaś z art. 9 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z dnia 21 sierpnia 2018 r., poz. 1600 z późn. zm.), zawierającym definicję winy – czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, czyli chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi. Natomiast czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca, nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Między bezprawnym działaniem (zaniechaniem) a skutkiem tego działania musi istnieć związek przyczynowy. Orzekając o odpowiedzialności dyscyplinarnej i wymierzając kary wymienione w art. 76 KN, komisje dyscyplinarne i sądy muszą zatem zbadać określony stan faktyczny i ocenić go z punktu widzenia wyżej wskazanych materialnoprawnych przesłanek odpowiedzialności dyscyplinarnej.
Warto tu przytoczyć, jakie okoliczności brała pod uwagę komisja dyscyplinarna w przytoczonej sprawie, w tym okoliczności, które pomimo wystąpienia naruszenia godności zawodu powodowały wymierzenie niższej kary. Komisja Dyscyplinarna dla Nauczycieli przy MEN wzięła pod uwagę:
- dotychczasową niekaralność nauczyciela – do momentu popełnienia przez obwinioną przewinienia nie było żadnych zastrzeżeń co do jej pracy i postawy moralnej,
- pozytywną ocenę pracy nauczyciela – przez ponad 20 lat wykonywania zawodu nauczyciel cieszył się bardzo dobrą opinią wśród uczniów, ich rodziców i nauczycieli,
- obiektywny i wyczerpujący materiał dowodowy,
- postawę nauczyciela po wszczęciu postępowania dyscyplinarnego (nauczyciel zastosował się do zaleceń przełożonych, składając wyczerpujący opis przebiegu zdarzenia),
- dotychczas poniesione konsekwencje – w ocenie komisji obwiniona w sposób dotkliwy odczuła konsekwencje związane z toczącym się w stosunku do niej postępowaniem wyjaśniającym i dyscyplinarnym,
- okoliczności popełnienia przewinienia.
Zdaniem Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli przy MEN postawa nauczyciela, jego dotychczasowa niekaralność, warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniały przypuszczenie, iż będzie on przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni przewinienia. Komisja zauważyła przy tym, iż kara nagany z ostrzeżeniem nie eliminuje obwinionej ze środowiska nauczycielskiego i daje jej możliwość rehabilitacji.
Podsumowanie
Naruszenie godności zawodu nauczyciela może wywołać identyczne skutki jak każdy czyn zagrożony karą dyscyplinarną, w tym skutkować usunięciem nauczyciela z zawodu. Na wymierzoną karę ma jednak wpływ przebieg kariery zawodowej i życiowa postawa nauczyciela. To z kolei sugeruje, że podobne okoliczności powinien wziąć pod uwagę dyrektor wnioskujący do komisji dyscyplinarnej o wymierzenie konkretnej kary dla nauczyciela.
