Jak wynika z przepisów ustawy, kluczową rolę w profilaktycznej opiece zdrowotnej, edukacji zdrowotnej oraz promocji zdrowia pełni pielęgniarka środowiska nauczania i wychowania albo higienistka szkolna. Swoje zadania realizuje we współpracy z rodzicami i pełnoletnimi uczniami, zespołem podstawowej opieki zdrowotnej, lekarzem dentystą oraz dyrektorem szkoły, nauczycielami i pedagogiem szkolnym.
Jednak poleganie wyłącznie na pielęgniarce (higienistce) szkolnej może być niewystarczające, zważywszy na mniej lub bardziej ograniczony czas jej pracy i pobytu w szkole. Dlatego dyrektor szkoły musi zadbać o to, żeby część zadań pielęgniarki mogli wykonać w czasie jej nieobecności – nauczyciele. Ważne jednak, żeby byli do tego dobrze przygotowani oraz postępowali odpowiedzialnie i właściwie do okoliczności.
POLECAMY
Nauczyciel pierwszym ratownikiem
Pamiętam, jak będąc bardzo młodym nauczycielem, podczas zajęć szkolnych byłem świadkiem napadu padaczkowego u jednego z uczniów, objawiającego się drgawkami. Nauczycielka, w sposób widoczny wystraszona, chcąc zabezpieczyć go przed obrażeniami, wsunęła mu między zęby marker do tablicy. Działanie to nie tylko nie uchroniło ucznia, ale naraziło go na większe niebezpieczeństwo – po chwili skuwka markera znalazła się w ustach chłopca, co groziło zadławieniem. Sytuacja stała się dramatyczna, zważywszy na fakt, że objawy występujące podczas ataku, jak sinica czy wyprężanie ciała, mogą wskazywać na trudności z oddychaniem. Na szczęście po kilku minutach, gdy atak ustąpił, okazało się, że skuwka nie została przez chłopca połknięta. To zdarzenie uświadomiło mi, jak ważne jest dobre przygotowanie oraz opanowanie nauczyciela przy udzielaniu pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia czy życia.
Od przytoczonego powyżej zdarzenia minęło wiele lat. Wiedza medyczna i poziom przygotowania nauczycieli do udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej znacząco wzrosły, jednak stres i lęk paraliżują ich przed działaniem, co zresztą jest charakterystyczne dla całego społeczeństwa. Z przeprowadzonych badań wynika, że tylko w jednym na pięć pozaszpitalnych przypadków zatrzymania akcji serca podjęta została resuscytacja oddechowo-krążeniowa. A przecież nawet nieporadna reanimacja jest lepsza niż żadna.
Nie tak dawno od jednego z dyrektorów dużej szkoły podstawowej dowiedziałem się, że pomimo licznej kadry pedagogicznej, żaden z nauczycieli nie zgodził się na podawanie dzieciom przewlekle chorym lekarstw lub wykonania innych czynności, jak np. kontrola poziomu cukru we krwi dziecka lub podanie zastrzyku z glukagonem. Aby prawidłowo wykonać te czynności, wystarczy krótkie szkolenie, a przecież zrobienie zastrzyku osobie w ciężkiej hipoglikemii może jej uratować życie! Trzeba przy tym pamiętać, że nauczyciel, jak każdy obywatel, jest obowiązany do udzielenia pierwszej pomocy, co wynika z przepisu art. 162 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. Zważywszy na szczególną edukacyjną rolę, jaką nauczyciel pełni w systemie oświaty, warto żeby robił to w sposób wzorcowy. Należy przy tym zaznaczyć, że obawa przed odpowiedzialnością karną za błędne działanie jest bezpodstawna, bowiem nie ma w przepisach ani jednej wzmianki o skutkach prawnych nieprawidłowego udzielenia pierwszej pomocy.
W szkołach rocznie dochodzi do ok. 70 tys. wypadków z udziałem uczniów. Na szczęście są to najczęściej drobne urazy, jednak w każdym przypadku nauczyciel ma obowiązek zminimalizować skutki obrażeń, o ile jego wiedza i umiejętności na to pozwalają. Zgodnie z § 40 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach, pracownik szkoły lub placówki, który powziął wiadomość o wypadku, niezwłocznie zapewnia poszkodowanemu opiekę, w szczególności sprowadzając fachową pomoc medyczną, a w miarę możliwości udzielając poszkodowanemu pierwszej pomocy.
Od roku obowiązkiem dyrektora jest przeszkolenie w zakresie udzielania pierwszej pomocy nie tylko nauczycieli, ale również wszystkich pracowników szkół i placówek oświatowych. Pomoże to uniknąć takich sytuacji jak ta, która wydarzyła się przed dwoma laty, gdy w jednym z wrocławskich przedszkoli doszło do poparzenia wrzątkiem trzyletniej dziewczynki. Nauczycielka natychmiast zabrała ją do łazienki i tam przez dziesięć minut polewała zimną wodą. Niestety, nie zdjęła z dziecka oblanego wrzątkiem ubrania, co spotęgowało obrażenia. Żeby zapobiec tego typu zdarzeniom, szkolenie nauczycieli i pracowników niepedagogicznych w zakresie udzielania pierwszej pomocy nie może być działaniem jednorazowym. Wiedzę tę należy utrwalać, należy wypracować i stosować odpowiednie procedury postępowania w sytuacjach wymagających udzielenia pomocy, w szczególności gdy mamy do czynienia z zagrożeniem zdrowia lub życia uczniów.
Dyrektor musi także pamiętać, że zgodnie z § 20 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach pomieszczenia szkoły i placówki, w szczególności pokój nauczycielski, laboratoria, pracownie, świetlicę, warsztaty szkolne, pokój nauczycieli wychowania fizycznego, kierownika internatu (bursy) oraz kuchnię, wyposaża się w apteczki zaopatrzone w środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy i instrukcję o zasadach udzielania tej pomocy. W 2016 roku w jednej ze szkół w Stalowej Woli szesnastoletni uczeń został postrzelony na strzelnicy szkolnej rykoszetem w oko. Przy braku apteczki instruktor strzelania, próbując zatamować krew, przyłożył chłopcu do oka papier toaletowy!
Apteczka nie powinna zawierać leków, tylko środki opatrunkowe i artykuły sanitarne. Nie powinno być w niej także płynów dezynfekcyjnych, wystarczy gaza wyjałowiona. Do obsługi apteczki dyrektor powinien wyznaczyć osobę odpowiedzialną za jej utrzymanie w należytym porządku i w stanie umożliwiającym jej natychmiastowe użycie. Obowiązkiem tej osoby będzie uzupełnianie zawartości apteczki w miarę stopniowego wykorzystywania znajdujących się w niej materiałów.
Uczeń przewlekle chory i niepełnosprawny
Szczególną grupą uczniów, wymagającą większej troski ze strony dyrektora i nauczycieli, są uczniowie przewlekle chorzy. Brak odpowiedniej opieki nad nimi może bowiem prowadzić do narażenia ich na niebezpieczeństwo groźnych powikłań, które w skrajnych okolicznościach mogą być dramatyczne w skutkach. Dzieci przewlekle chore i niepełnosprawne mają prawo uczęszczać do szkół ogólnodostępnych. Na dyrektorze spoczywa obowiązek zapewnienia im bezpiecznych i higienicznych warunków do nauki. Dzieci niepełnosprawne wymagają także stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy oraz dostosowania programu nauczania odpowiednio do ich indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych. Jeżeli stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły, dziecko obejmuje się nauczaniem indywidualnym.
Aby jednak zapewnić dziecku choremu lub niepełnosprawnemu odpowiednie warunki nauczania i pobytu w szkole, dyrektor musi uzyskać od rodziców informację na temat jego stanu zdrowia. Zgodnie z brzmieniem art. 155 ustawy Prawo oświatowe, w celu zapewnienia dziecku podczas pobytu w publicznej szkole odpowiedniej opieki, odżywiania oraz metod opiekuńczo-wychowawczych, rodzic dziecka przekazuje dyrektorowi szkoły uznane przez niego za istotne dane o stanie zdrowia, stosowanej diecie i rozwoju psychofizycznym dziecka. Jednak treść i zakres takiej informacji ma zależeć wyłącznie od rodziców dziecka. Wielu z nich, obawiając się, że dziecko nie zostanie zaakceptowane przez rówieśników, a nawet ich rodziców, ukrywa informacje o chorobie dziecka. Nie jest to sytuacja korzystna, bowiem uniemożliwia zapewnienie dziecku odpowiedniej opieki, a co za tym idzie – ułatwienie funkcjonowania w środowisku szkolnym. Nauczyciel znający problemy swojego ucznia oraz specyfikę jego choroby potrafi odpowiednio zintegrować uczniów, budując relacje opierające się na zrozumieniu, życzliwości i wzajemnej pomocy.
Jeśli rodzic poinformuje dyrektora o chorobie dziecka, niezbędne będzie wytypowanie pracowników, którzy zajmą się opieką nad dzieckiem podczas jego pobytu w szkole. Zgodnie z art. 22 ustawy o opiece zdrowotnej nad uczniami, dyrektor zapewnia pracownikom szkoły szkolenia lub inne formy zdobycia wiedzy na temat sposobu postępowania wobec uczniów przewlekle chorych lub niepełnosprawnych, odpowiednio do potrzeb zdrowotnych uczniów. W celu wykonania czynności przy dziecku przewlekle chorym nauczyciel lub inny pracownik szkoły musi otrzymać od rodziców instrukcję postępowania. Konieczne jest również przekazanie zlecenia lekarskiego oraz pisemnego upoważnienia do podawania dziecku leków (dotyczy to także uczniów pełnoletnich). W celu upoważnienia pracownika szkoły do opieki nad przewlekle chorym dzieckiem rodzice powinni zawrzeć z nim umowę – pisemną lub ustną. Nauczyciela nie można jednak zobowiązać do wykonywania podstawowych czynności medycznych bez jego zgody.
Niezbędne jest, żeby wszyscy nauczyciele posiadali także wiedzę dotyczącą wpływu choroby na funkcjonowanie psychiczne, fizyczne i społeczne ucznia, bowiem np. działanie jednych leków może być usypiające, innych – pobudzające. Trudności z koncentracją, złe samopoczucie czy zmęczenie muszą spotkać się ze zrozumieniem ze strony nauczyciela. Dzieci cierpiące na alergie mogą źle reagować na kontakt z kredą, roślinami, substancjami chemicznymi, klejami czy lakierami. Dlatego należy ograniczyć ich kontakt z alergenami. Osobnym tematem są alergie pokarmowe. Trudno sobie wyobrazić brak informacji na ten temat od rodziców nawet wtedy, gdy dziecko nie korzysta z posiłków na stołówce szkolnej.
W celu przybliżenia potrzeb edukacyjnych dzieci i młodzieży przewlekle chorych w ramach rządowego programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła”, na zlecenie Ministra Edukacji Narodowej, we współpracy z Ministrem Zdrowia oraz Pełnomocnikiem Rządu do Spraw Równego Traktowania, zostały przygotowane dwie edycje wydawnicze broszur pod wspólnym tytułem „One są wśród nas”. Broszury są skierowane do pedagogów i opiekunów dzieci przewlekle chorych. Każda z publikacji zawiera szczegółowe informacje na temat postępowania z dzieckiem przewlekle chorym w szkole i przedszkolu. Przybliżają one nauczycielom, rodzicom i uczniom specyficzne problemy funkcjonowania dzieci przewlekle chorych, a także wskazują kierunki i sposoby rozwiązywania ewentualnych problemów. Publikacje można pobrać z portalu scholaris.pl. Wystarczy w wyszukiwarce dostępnej na stronie wpisać odpowiednie hasło.
Stany nagłe
W sytuacjach nagłych, gdy stan zdrowia dziecka wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej, nauczyciel, dyrektor szkoły lub pielęgniarka są zobowiązani do udzielenia pomocy przedmedycznej w zakresie posiadanych umiejętności oraz do wezwania karetki pogotowia ratunkowego. Jednocześnie mają oni obowiązek zawiadomić o tym rodziców lub opiekunów prawnych dziecka. Jeśli jednak kontakt z rodzicami jest utrudniony lub wręcz w danej sytuacji niemożliwy, powstaje problem udzielenia zgody na badanie lub udzielanie innych świadczeń zdrowotnych. Jak wynika bowiem z art. 32 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych po wyrażeniu zgody przez pacjenta.
Jeśli pacjent jest małoletni, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zezwolenie sądu opiekuńczego. Jeśli jednak zastosowana metoda leczenia lub diagnostyka nie stwarza podwyższonego ryzyka dla pacjenta, zgodę na przeprowadzenie badania może wyrazić także opiekun faktyczny, którym w danym momencie będzie nauczyciel. Jeśli uczeń ukończył 16 lat, wymagana jest także jego zgoda.
Warto pamiętać również, że uczeń przebywający w szkole jest pod opieką nauczycieli. W przypadku konieczności przewiezienia go do szpitala dyrektor powinien wyznaczyć nauczyciela, który pojedzie z poszkodowanym i pozostanie z nim w szpitalu do czasu przyjazdu rodziców.
W lżejszych przypadkach, niewymagających nagłej interwencji lekarskiej, np. gdy uczeń narzeka na dolegliwości bólowe czy złe samopoczucie, pielęgniarka, a w przypadku jej nieobecności dyrektor albo upoważniony przez niego nauczyciel, powinni zawiadomić rodziców lub opiekunów prawnych, prosząc jednocześnie o odebranie dziecka ze szkoły i zalecając wizytę u lekarza. Stosunkowo często pojawiają się w takiej sytuacji prośby rodziców, którzy nie mogą opuścić miejsca swojej pracy, o zwolnienie dziecka do domu, jednak pozwolenie cierpiącemu dziecku na samotne opuszczenie szkoły byłoby dużym ryzykiem.
Wstydliwy problem
W dalszym ciągu, pomimo ogólnej poprawy higieny, stosunkowo często pojawiającym się problemem w szkole jest wszawica. Zważywszy na nałożony na dyrektora szkoły obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki, ale także pracy, warto przypomnieć zalecenia Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz Ministerstwa Zdrowia dotyczące postępowania w przypadku stwierdzenia wszawicy w szkole:
- Dyrektor szkoły zarządza dokonanie kontroli czystości skóry głowy wszystkich dzieci w grupie lub klasie oraz wszystkich pracowników placówki, z zachowaniem zasad intymności (kontrola indywidualna w wydzielonym pomieszczeniu). Informację o wynikach kontroli przekazuje się do dyrektora.
- Szkoła informuje wszystkich rodziców o stwierdzeniu wszawicy w grupie dzieci, z zaleceniem codziennego badania czystości głowy dziecka oraz czystości głów domowników.
- Dyrektor szkoły lub upoważniona osoba przekazuje indywidualnie informację rodzicom dzieci, u których stwierdzono wszawicę, o konieczności natychmiastowej likwidacji wszy poprzez zastosowanie dostępnych w aptekach preparatów, zgodnie z instrukcją dołączoną do preparatu. W tym przypadku kuracji powinni poddać się wszyscy domownicy.
- W przypadku gdy rodzice zgłoszą trudności w przeprowadzeniu kuracji (np. brak środków na zakup preparatu), dyrektor szkoły we współpracy z ośrodkiem pomocy społecznej udzielają rodzicom lub opiekunom niezbędnej pomocy (w tym zakup preparatu przeciw wszom). Informacji o sposobie przeprowadzenia kuracji może udzielić pielęgniarka lub higienistka szkolna.
- Dziecku z wszawicą nie można zabronić uczęszczania do placówki. Dyrektor, nauczyciel lub opiekun może zaproponować rodzicom (opiekunom) rozważenie możliwości pozostawienia dziecka w domu przez okres 7–10 dni. Po tym czasie niezbędne jest powtórzenie kuracji (z gnid, które pozostały na włosach, mogą rozwinąć się dorosłe osobniki).
- Dyrektor szkoły po 7–10 dniach zarządza ponowne przeprowadzenie kontroli czystości skóry głowy u wszystkich dzieci w grupie lub klasie oraz u wszystkich pracowników placówki.
- Jeśli zalecone działania okażą się nieskuteczne, pielęgniarka zawiadamia o tym dyrektora placówki w celu podjęcia bardziej radykalnych kroków (zawiadomienie ośrodka pomocy społecznej o konieczności wzmożenia nadzoru nad realizacją funkcji opiekuńczych przez rodziców dziecka oraz udzielenia potrzebnego wsparcia).
Zgodnie ze stanowiskiem Ministerstwa Zdrowia należy przyjąć, że objęcie dziecka opieką (w tym również opieką zdrowotną przez pielęgniarkę lub higienistkę szkolną) jest równoznaczne z wyrażeniem zgody na dokonanie w uzasadnionym przypadku przeglądu czystości skóry głowy dziecka. Nie ma zatem konieczności uzyskiwania od rodziców lub opiekunów każdorazowo pisemnej zgody na przeprowadzenie kontroli czystości głowy u dziecka. Dyrektor powinien jednak poinformować rodziców o planowanej kontroli.
Na zakończenie warto przytoczyć wynikający z przepisów art. 3a ustawy Prawo oświatowe nałożony na nauczycieli i innych pracowników szkoły obowiązek zachowania w poufności informacji dotyczących zdrowia, uzyskanych w związku z pełnioną funkcją lub wykonywaną pracą.
