Przepisy przejściowe, czyli sytuacje nietypowe w procedurze awansowania nauczycieli

Zaczniemy od przypomnienia aktualnie obowiązującej podstawy prawnej awansu zawodowego nauczycieli, gdyż to ona pozwala na takie lub inne postępowanie. Do niedawna obowiązywały praktycznie tylko dwa akty prawne, ale po ostatnich zmianach należy do nich dołączyć jeszcze kolejne. Zatem do aktów prawnych, jakimi należy się kierować przy procedowaniu awansu zawodowego nauczycieli, obecnie zaliczamy takie regulacje, jak: 

• ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela, Dz. U. z dnia 22 maja 2018 roku, poz. 967 – tekst jednolity z dnia 13 kwietnia 2018 roku;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 roku Prawo oświatowe, Dz. U. z dnia 24 maja 2018 roku, poz. 996 –tekst jednolity z dnia 10 maja 2018 roku;
• ustawa z dnia 14 grudnia 2016 roku Przepisy wprowadzające ustawę Prawo oświatowe – Dz. U. z dnia 11 stycznia 2017 roku, poz. 60 ze zmianami;
• ustawa z dnia  27 października 2017 roku o finansowaniu zadań oświatowych – Dz. U. z  dnia 29 listopada 2017 roku, poz. 2203;
• rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 lipca 2018 roku w sprawie uzyskiwania stopni awansu zawodowego przez nauczycieli – Dz. U. z dnia 18 sierpnia 2018 roku, poz. 1574.

Wszyscy zapewne zdążyli już zapoznać się ze zmienionymi regułami, zasadami i wymaganiami związanymi z uzyskiwaniem poszczególnych stopni awansu zawodowego, gdyż były one (od początku wprowadzenia systemu awansu zawodowego nauczycieli w roku 2000) również wcześniej wielokrotnie zmieniane. Jednak ostatnie zmiany mają zdecydowanie poważniejszy charakter, a co za tym idzie – ich konsekwencje również będą zdecydowanie poważniejsze. 
W obecnej sytuacji prawnej w oświacie funkcjonują cztery zhierarchizowane stopnie awansu zawodowego. Trzy z nich się zdobywa, a są to stopnie: nauczyciela stażysty, nauczyciela kontraktowego oraz nauczyciela dyplomowanego. Natomiast jeden jest nadawany – chodzi tutaj o tytuł Honorowego Profesora Oświaty. Z praktycznego punktu widzenia każdy stopień awansu zawodowego nauczyciela jest jego osobistym przywilejem, a nie obowiązkiem, i związany jest z jego jednoznaczną decyzją osobistą. Wyjątek jednak stanowi pierwszy ze stopni awansowych, który jest nadawany niejako ex lege¹, po spełnieniu podstawowych wymagań formalnych (zwłaszcza tych o charakterze kwalifikacyjnym do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły). Z kolei warunkiem uzyskania przez nauczyciela kolejnego stopnia awansu zawodowego jest spełnienie określonych prawem wymagań kwalifikacyjnych (dotyczących konkretnego stopnia awansu zawodowego – opisane w rozporządzeniu), odbycie wymaganego okresu stażu na danym stanowisku zakończonego uzyskaniem co najmniej dobrej oceny pracy oraz zdanie egzaminów przed komisją egzaminacyjną lub uzyskanie akceptacji komisji kwalifikacyjnej po dokonaniu analizy przedstawionego dorobku zawodowego i przeprowadzonej rozmowie² (każda z formuł odpowiada ubieganiu się o wyższy stopień awansu zawodowego). Kolejne trzy (po nauczycielu stażyście) stopnie awansu zawodowego nadawane są w drodze decyzji administracyjnej przez organ uprawniony do nadawania danego stopnia awansu zawodowego³. 
Każde działanie wymaga określonej procedury postępowania. Poniżej zostaną omówione przepisy przejściowe dotyczące poszczególnych działań proceduralnych postępowania awansowego. 

1. Rozpoczęcie stażu

Awansujący nauczyciel składa do dyrektora wniosek o rozpoczęcie stażu nie później niż w ciągu 14 dni od dnia rozpoczęcia zajęć szkolnych, tylko w przypadku, gdy nauczyciel posiada pełne kwalifikacje (w tym pedagogiczne – stażysta może je uzupełnić w trakcie stażu) do nauczania określonego przedmiotu lub prowadzenia danego rodzaju zajęć w danym typie szkoły lub placówki oraz jest zatrudniony w wymiarze co najmniej ½ etatu zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami. Nauczyciel musi posiadać wspomniane kwalifikacje w momencie rozpoczęcia stażu i nie chodzi tutaj o uznanie dyrektora szkoły, a o jednoznaczne stwierdzenie posiadania wymaganych kwalifikacji na podstawie odpowiednich dokumentów. 
Natomiast w przypadku nauczyciela stażysty pierwszy element stażu uruchamiany jest automatycznie w momencie zatrudnienia, o ile zatrudnienie to nastąpiło nie później niż w ciągu 14 dni od rozpoczęcia zajęć szkolnych (niektórzy dyrektorzy błędnie to interpretują, uznając datę rozpoczęcia roku szkolnego za rozpoczęcie zajęć szkolnych – to nie zawsze znaczy to samo i należy o tym bezwzględnie pamiętać). W sytuacji zatrudnienia nauczyciela po tym terminie jest on traktowany jak stażysta (np. w sprawach wynagrodzenia), ale absolutnie nie rozpoczyna odbywania stażu. I nie ma tu znaczenia fakt, że np. przedszkole jest placówką nieferyjną. Stosunek pracy z takim nauczycielem nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony, ale w taki sposób, aby mógł on do jego upływu zakończyć całe postępowanie kwalifikacyjne! 
Już w tym miejscu pojawiają się pierwsze wyjątki od zaprezentowanej wyżej reguły (opisana reguła dotyczy wymagań ustalonych już nowymi podstawami prawnymi). 
Artykuł 129 ustawy o finasowaniu zadań oświatowych⁴ stanowi, że w przypadku nauczyciela kontraktowego i nauczyciela mianowanego, który do dnia 1 września 2018 r. w trakcie odbywania stażu na kolejny stopień awansu zawodowego zmienił miejsce zatrudnienia i za okres dotychczas odbytego stażu otrzymał pozytywną ocenę dorobku zawodowego, ocena ta jest uwzględniana do oceny pracy dokonywanej po zakończeniu całego stażu. To bardzo istotne zastrzeżenie z uwagi na fakt, że dotychczasowa ocena dorobku zawodowego została zastąpiona „normalną” oceną pracy. Ale w tym konkretnym przypadku będzie ona miała jeszcze moc obowiązującą, jednak tylko do momentu złożenia dyrektorowi szkoły sprawozdania z realizacji zadań za okres stażu, który de facto stanowi wniosek o dokonanie oceny pracy za okres stażu na dany stopień awansu zawodowego. 
Ponadto art. 130 stanowił, że w roku szkolnym 2018/2019 nauczyciel kontraktowy mógł rozpocząć staż na stopień nauczyciela mianowanego, jeżeli legitymował się co najmniej dwuletnim okresem pracy w szkole od dnia uzyskania stopnia nauczyciela kontraktowego. Ten przepis przestał obowiązywać z dniem 17 września 2018 roku. Był to wyjątkowy zapis pozwalający nauczycielom zachować tzw. prawa nabyte. Jednak plan rozwoju zawodowego w tym przypadku musiał już odpowiadać wymogom określonym w nowym rozporządzeniu z 26 lipca 2018. 

2. Plan rozwoju zawodowego

• Dyrektor szkoły przyjmuje projekt planu rozwoju zawodowego nauczyciela stażysty w terminie 20 dni od rozpoczęcia zajęć.
• Dyrektor szkoły zatwierdza projekt planu rozwoju zawodowego w ciągu 30 dni od rozpoczęcia zajęć szkolnych albo zwraca go nauczycielowi do poprawy ze wskazaniem, w formie pisemnej, zakresu niezbędnych zmian.
• Nauczyciel jest obowiązany poprawić projekt planu rozwoju zawodowego zgodnie z zaleceniami dyrektora szkoły i ponownie przedłożyć go dyrektorowi szkoły w terminie wskazanym przez dyrektora, nie krótszym niż 3 dni. Dyrektor szkoły zatwierdza poprawiony projekt planu rozwoju zawodowego w terminie 7 dni od dnia jego przedłożenia. 

W obowiązującym stanie prawym praktycznie nie istnieje żaden obligatoryjny wzór takiego planu. Dlatego dyrektor szkoły ma prawo, a nawet obowiązek, zasugerować nauczycielowi strukturę tego dokumentu, tak aby była przejrzysta i konkretna. Musi przy tym pamiętać o tym, aby w jego placówce wszystkich nauczycieli obowiązywały te same wzory dokumentów. Plan rozwoju – to harmonogram realizacji zaplanowanych do wykonania zadań w okresie całego stażu, a nie harmonogram spełnienia przez nauczyciela wymagań kwalifikacyjnych na dany stopień awansu zawodowego. Zadania zaplanowane przez nauczyciela powinny być jednoznaczne, precyzyjne i powiązane ze stanowiskiem zajmowanym w danej szkole (w konsekwencji muszą uwzględniać jej specyfikę). 
Kolejne przepisy przejściowe dotyczą właśnie planu rozwoju zawodowego związanego z kontynuacją rozpoczętego stażu. Otóż art. 125 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych stanowi, że staż na kolejny stopień awansu zawodowego nauczyciela rozpoczęty i niezakończony przed dniem 1 września 2018 roku
jest odbywany według dotychczasowych przepisów. Oznacza to, że zasady odbywania stażu nie ulegają zmianie, czyli nie ma potrzeby pisania na nowo planu rozwoju zawodowego, a skoro tak – również sprawozdanie z jego realizacji będzie odnosiło się do kwestii w nim zawartych. Ale na tym koniec, bo już ocena pracy po zakończeniu stażu i postępowanie kwalifikacyjne lub egzaminacyjne będzie się odbywało zgodnie z nowymi rygorami. Jedyny wyjątek w tej regule stanowi przypadek nauczyciela stażysty, który z różnych losowych powodów nie zakończył postępowania awansowego. Stanowi o tym art. 128, zgodnie z którym w przypadku nauczyciela stażysty, który w dniu 1 września 2018 roku odbywa (nadal) staż na kolejny stopień awansu zawodowego, rozpoczęty z początkiem roku szkolnego 2017/2018, ocena dorobku zawodowego nauczyciela za okres stażu jest dokonywana oraz postępowanie kwalifikacyjne na stopień nauczyciela kontraktowego jest prowadzone według dotychczasowych przepisów. 

3. Przebieg stażu

Dyrektor szkoły w uzasadnionych przypadkach dokonuje na piśmie przedłużenia okresu odbywania stażu. Te wyjątkowe przypadki zostały opisane w zmienionym art. 9d ust. 5 i 5a Karty Nauczyciela. A zostały one teraz opisane następująco: W przypadku nieobecności nauczyciela w pracy z powodu pozostawania w stanie nieczynnym, czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby, zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy lub urlopu innego niż urlop wypoczynkowy i urlopy, o których mowa w ust. 5a, trwającej nieprzerwanie dłużej niż miesiąc, staż ulega przedłużeniu o czas trwania tej nieobecności. W przypadku nieobecności dłuższej niż rok nauczyciel jest obowiązany do ponownego odbycia stażu w pełnym wymiarze. W przypadku nieobecności nauczyciela w pracy z powodu urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub urlopu ojcowskiego staż ulega przedłużeniu o czas trwania tej nieobecności. W przypadku gdy łączny czas nieprzerwanej nieobecności w pracy z przyczyn, o których mowa w zdaniu pierwszym oraz w ust. 5, jest dłuższy niż rok i 6 miesięcy, nauczyciel jest obowiązany do ponownego odbycia stażu w pełnym wymiarze.
Bardzo często dyrektorzy nie potrafią prawidłowo oszacować ilości dni, o które należy przedłużyć staż, i terminów tego przedłużenia. Pierwszym wyznacznikiem czasowym jest wymiar miesiąca. Dyrektor musi sprawdzić, czy usprawiedliwiona nieobecność nauczyciela w pracy trwała dłużej niż jeden miesiąc. Drugim wyznacznikiem jest czas trwania – należy sprawdzić, czy nieobecność ta była nieprzerwana. Trzecia kwestia – to sprawdzenie, czy nieobecność trwała dłużej niż rok lub półtora (w zależności od sytuacji opisanych w ust. 5 i 5a). Dopiero po potwierdzeniu tych wyznaczników należy podejmować stosowne decyzje, odpowiednio szacując ilość dni niezbędnych do „dostażowania”, tak aby staż był odbyty przez nauczyciela w pełnym wymiarze. Termin trwania przedłużonego stażu liczy się od dnia planowanego zakończenia stażu (najczęściej jest to 31 maja, czyli liczymy od 1 czerwca) i dodaje się do niego dni w ilości obliczonej wcześniej. Dzień, w którym zakończymy to szczególne dodawanie, stanowi nowy termin zakończenia stażu i praktycznie od niego liczone są pozostałe terminy proceduralne. W swoich wyliczeniach dyrektorzy bardzo często pomijają okres urlopu wypoczynkowego, co jest absolutnie nieprawidłowe. Okres urlopu wypoczynkowego również wlicza się do czasu trwania stażu, nawet tego przedłużonego. Obecnie te wszystkie kwestie dyrektor szkoły będzie musiał szczegółowo opisać w nowym zaświadczeniu wydawanym awansującemu nauczycielowi przy składaniu wniosku o podjęcie postępowania egzaminacyjnego lub kwalifikacyjnego.
Tu pojawia się kolejny problem związany z wydłużeniem okresu stażu nauczyciela stażysty. Otóż zgodnie z nowymi zapisami zawartymi w art. 10 ust. 2 Karty nauczyciela „Z osobą … rozpoczynającą pracę w szkole stosunek pracy nawiązuje się na czas określony obejmujący 2 lata szkolne, w celu odbycia stażu wymaganego do uzyskania awansu na stopień nauczyciela kontraktowego, z zastrzeżeniem ust. 7”. Natomiast ust. 7 art. 10 Karty Nauczyciela stanowi, że w przypadku zaistnienia potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela, w tym w trakcie roku szkolnego, z osobą rozpoczynająca pracę w szkole, z nauczycielem kontraktowym lub z nauczycielem mianowanym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie umowy o pracę na czas określony. Wszystko byłoby dobrze, gdyby ten okres zatrudnienia pozwalał na odbycie pełnego stażu. A co w sytuacji, gdy tak nie jest, a nauczyciel jest zatrudniony np. tylko na jeden rok, a po tym okresie musi zmienić pracodawcę? Co wówczas z rozpoczętym stażem? W takiej sytuacji należy odwołać się do zapisów art. 9f ust. 2 Karty Nauczyciela, który dokładnie określa, że nauczycielowi kontraktowemu i nauczycielowi mianowanemu, którzy w okresie trwania stażu zmienili miejsce zatrudnienia, do stażu zalicza się okres dotychczas odbytego stażu, jeżeli podjęli zatrudnienie w szkole nie później niż w okresie 3 miesięcy po ustaniu poprzedniego stosunku pracy i za okres dotychczas odbytego stażu otrzymali co najmniej dobrą ocenę pracy. Cząstkową ocenę pracy uwzględnia się przy dokonywaniu oceny pracy nauczyciela po zakończeniu całego stażu. W treści tego zapisu nie wymienia się nauczycieli stażystów, a to oznacza, że ta procedura ich nie dotyczy. Prawdą jest, że pozostałe przepisy nie zabraniają ekspressis verbis⁵ nauczycielowi stażyście rozpoczynania stażu, jeżeli zostanie zatrudniony do 14 dni od rozpoczęcia zajęć szklonych, ale tylko np. na rok. Jednak praktycznie obowiązujące w tym względzie przepisy prawa nie dają mu szansy na kontynuowanie tego stażu w innej placówce, co jednoznacznie czyni taki staż bezprzedmiotowym. Oznacza to, że w takim przypadku nauczyciel ten nie powinien rozpoczynać stażu związanego z awansem na stopień nauczyciela kontraktowego. 

4. Zamiast oceny dorobku zawodowego za okres stażu ocena pracy

Awansujący nauczyciel odbywający planowy staż składa dyrektorowi szkoły sprawozdanie z realizacji planu rozwoju zawodowego w terminie 7 dni, licząc od dnia zakończenia stażu. Również opiekun stażu przedstawia dyrektorowi szkoły opinię o dorobku zawodowym nauczyciela za okres stażu, ze szczególnym uwzględnieniem obserwowanych zajęć prowadzonych przez nauczyciela oraz stopnia zaangażowania w realizację wymagań koniecznych do uzyskania odpowiednio stopnia nauczyciela kontraktowego albo nauczyciela mianowanego, w terminie 7 dni od dnia zakończenia stażu przez nauczyciela. 
Ostatecznie dyrektor szkoły ustala ocenę pracy awansującego nauczyciela w terminie 21 dni od dnia złożenia sprawozdania. Aby nauczyciel mógł dalej procedować swój awans zawodowy, uzyskana przez niego ocena pracy powinna być co najmniej dobra. I tu mamy kolejny przepis przejściowy. Otóż zgodnie z zapisami art. 126 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych do postępowań o nadanie nauczycielom stopnia awansu zawodowego wszczętych i niezakończonych przed dniem 1 września 2018 roku stosuje się przepisy dotychczasowe. Inaczej mówiąc, wszystkie postępowania skutecznie rozpoczęte przed terminem obowiązywania nowych regulacji prawnych są kontynuowane i finalizowane zgodnie z zasadami obowiązującymi przed 
1 września 2018 roku. 

5. Czas trwania stażu

Wydłużeniu uległ okresu stażu na stopień nauczyciela kontraktowego – z 9 miesięcy do 1 roku i 9 miesięcy. Natomiast okres trwania stażu na stopień nauczyciela mianowanego i dyplomowanego pozostał na dotychczasowym poziomie czasowym i wynosi 2 lata i 9 miesięcy. 
Z kolei z 2 do 3 lat wydłuży się okres pracy niezbędny do rozpoczęcia stażu na stopień nauczyciela mianowanego oraz z 1 roku do 4 lat wydłuży się okres pracy konieczny do rozpoczęcia stażu na stopień nauczyciela dyplomowanego. Ale i tutaj jest wyjątek usankcjonowany w art. 9d ust. 4a Karty Nauczyciela. Zgodnie z tym przepisem nauczyciel kontraktowy i nauczyciel mianowany legitymujący się wyróżniającą oceną pracy może rozpocząć staż na kolejny stopień awansu zawodowego po przepracowaniu w szkole co najmniej 2 lat od dnia nadania poprzedniego stopnia awansu zawodowego. 

6. Wniosek 

Nauczyciel stażysta i nauczyciel kontraktowy składają wniosek o podjęcie postępowania egzaminacyjnego w roku otrzymania co najmniej dobrej oceny pracy, natomiast nauczyciel mianowany może złożyć wniosek o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego w okresie 3 lat od dnia otrzymania dobrej oceny pracy. Nauczycielom, którzy złożą wniosek o wszczęcie odpowiedniego postępowania do dnia 30 czerwca danego roku, właściwy organ wydaje decyzję o nadaniu lub odmowie nadania stopnia awansu zawodowego do dnia 31 sierpnia danego roku. Natomiast nauczycielom, którzy złożą wniosek o wszczęcie odpowiedniego postępowania do dnia 31 października danego roku, właściwy organ wydaje decyzję o nadaniu lub odmowie nadania stopnia awansu zawodowego do dnia 31 grudnia danego roku. Terminy składania wniosków na poszczególne stopnie awansu zawodowego nie zostały zmienione. 
Tu pojawia się jeszcze jeden wyjątek wprowadzony przepisami przejściowymi – art. 127 ustawy o finasowaniu zadań oświatowych stanowi, że w przypadku nauczycieli, którzy zakończyli staż na kolejny stopień awansu zawodowego przed dniem 1 września 2018 roku, lecz do tego dnia nie otrzymali oceny dorobku zawodowego za okres stażu lub nie złożyli wniosku o podjęcie postępowania kwalifikacyjnego lub egzaminacyjnego, ocena dorobku zawodowego nauczyciela za okres stażu jest dokonywana oraz postępowanie kwalifikacyjne lub egzaminacyjne jest prowadzone według dotychczasowych przepisów. Ten zapis dotyczy tylko sytuacji zaistniałych w bieżącym roku i nie można będzie tego wyjątku przenosić na inne przypadki. 

7. Postępowanie egzaminacyjne lub kwalifikacyjne

Trzeba pamiętać, że przy określaniu wymagań kwalifikacyjnych niezbędnych do realizacji postępowania „awansowego” przez nauczyciela zawsze bierze się pod uwagę stan prawny na dzień, w którym nauczyciel rozpoczynał postępowanie. Z dniem 1 września 2018 roku uległy zmianie nie tylko wymagania na poszczególne stopnie awansu zawodowego oraz obowiązki nauczycieli odbywających staż, ale również sama procedura postępowania – tak egzaminacyjnego, jak i kwalifikacyjnego.

Mając na względzie szczególny charakter pracy nauczyciela oraz troskę o to, aby nie zaprzepaścić tego, co już zostało osiągnięte, zachęcam do wnikliwego zapoznania się z nowymi wymaganiami i niezwłoczne podjęcie decyzji dotyczących sprawnego dokończenia rozpoczętych już procedur awansowych.