Aby zapewnić odpowiedni poziom wypełniania obowiązków przypisanych do stanowiska – podobnie jak w przypadku innych zawodów zaufania społecznego – prawodawca stworzył mechanizm, którego istotą jest egzekwowanie od nauczycieli odpowiedniego standardu świadczenia pracy, przy założeniu, że osoby, które sprzeniewierzają się obowiązkom wynikającym z zajmowanego stanowiska mogą być nawet z zawodu eliminowane.Mechanizm ten to poddanie nauczycieli odpowiedzialności prawnej szczególnego rodzaju, czyli odpowiedzialności dyscyplinarnej. Szczególny charakter tej odpowiedzialności wynika z faktu, że dotyczy zachowań ściśle związanych z wykonywaniem obowiązków zawodowych, charakterystycznych dla profesji nauczyciela, a jednocześnie wdrożenie tej odpowiedzialności następuje w specjalnym trybie. Co więcej, orzecznictwo w zakresie winy i kary nauczyciela przekazano specjalnym komisjom, których członkami także są nauczyciele, co powoduje, że odpowiedzialność dyscyplinarna jest odpowiedzialnością stricte zawodową.
Odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli poświęcony jest rozdział 10 Karty Nauczyciela, przy czym już pierwszy przepis tego rozdziału – art. 75 – wskazuje na przedmiot tej odpowiedzialności. Z przepisu tego wynika, że nauczyciele podlegają dwojakiego rodzaju odpowiedzialności:
POLECAMY
- odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela;
- odpowiedzialności porządkowej za uchybienia przeciwko porządkowi pracy w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy.
Jakkolwiek na podstawie przywołanego przepisu, zwłaszcza w kontekście katalogu obowiązków zawodowych z art. 6 KN, można powiedzieć, że to, co w pracy nauczyciela jest istotą wykonywania zawodu, jak również respektowanie uznanych standardów etycznych, zabezpieczone zostało odpowiedzialnością zawodową, a z kolei wszelkie wykroczenia przeciwko ustalonemu porządkowi w procesie pracy poddano odpowiedzialności porządkowej. Ten pozornie prosty i oczywisty podział pomiędzy dwoma rodzajami odpowiedzialności w praktyce wcale nie przekłada się na łatwość oceny, czy określone zachowanie nauczyciela stanowi naruszenie obowiązków zawodowych, czy też może wyłącznie złamaniem ustalonego porządku pracy, za które nauczyciel odpowiada przed dyrektorem upoważnionym do udzielenia upomnienia albo nagany. Dla przykładu: czy nauczyciel, który spóźnia się na zajęcia, tylko nie respektuje ustalonego porządku dotyczącego rozpoczynania się kolejnych lekcji, czy też jest nierzetelny w wywiązywaniu się ze swoich obowiązków dydaktycznych? A jeśli nie przestrzega obowiązujących reguł bezpieczeństwa i higieny pracy, zasługuje na karę porządkową, czy też jego zachowanie należy widzieć w kontekście narażenia bezpieczeństwa uczniów?
Wskazane trudności z prawidłową kwalifikacją prawną niewłaściwych zachowań nauczycieli miały bardzo daleko idące konsekwencje z uwagi na treść art. 85 ust. 4 pkt 2 Karty Nauczyciela, który przewidywał, że postanowienie o umorzeniu postępowania wyjaśniającego wydaje się, jeżeli za popełniony czyn nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy. Ukaranie nauczyciela karą porządkową w wyniku błędnej kwalifikacji czynu stanowiącego przewinienie dyscyplinarne wyłączało możliwość ukarania nauczyciela w postępowaniu dyscyplinarnym.
Zmiany w regulacji dotyczącej odpowiedzialności dyscyplinarnej
Wspomniany mankament regulacji został dostrzeżony m.in. przez Rzecznika Praw Dziecka, który postulował wprowadzenie zmian w regulacji dotyczących odpowiedzialności dyscyplinarnej. W uzasadnieniu do projektu nowelizacji Karty Nauczyciela uchwalonej 13 czerwca 2019 roku czytamy m.in.: „Rzecznik Praw Dziecka zgłaszał potrzebę zmiany przesłanek umorzenia postępowania wyjaśniającego i postępowania dyscyplinarnego. W świetle przepisów art. 85 ust. 4 pkt 2, art. 85b ust. 1 pkt 2 lit. c i art. 85j ust. 5 pkt 3 lit. a ustawy Karta Nauczyciela umorzenie postępowania wyjaśniającego i postępowania dyscyplinarnego lub odmowa wszczęcia postępowania dyscyplinarnego ma miejsce m.in. w przypadku, gdy za popełniony czyn nauczyciel został ukarany karą porządkową zgodnie z art. 108 Kodeksu pracy. Rzecznik Praw Dziecka podnosi jednakże problem niezgodnego z prawem stosowania przez dyrektorów jednostek systemu oświaty przepisu art. 75 ust. 2 ustawy Karta Nauczyciela dotyczącego wymierzania kar porządkowych wobec nauczycieli, którzy dopuścili się poważnych uchybień, takich jak: niezapewnienie bezpieczeństwa uczniom, naruszenie godności ucznia lub jego nietykalności cielesnej. Rzecznik odnotował liczne problemy w zakresie ochrony praw dziecka wynikające z niewłaściwego stosowania art. 75 ust. 2 ustawy Karta Nauczyciela (nieadekwatnego do rodzaju przewinienia)”1.
W konsekwencji uchwalonej nowelizacji – od 1 września 2019 r. zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej i porządkowej nauczycieli zostanie doprecyzowany. Jakkolwiek nadal art. 75 ust. 1 i 2 KN przewidywać będą odpowiednio, że nauczyciele podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienia godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6a za uchybienia przeciwko porządkowi pracy, w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy odpowiedzialności porządkowej, jednak dodany zostanie ust. 2a doprecyzowujący zakres tych odpowiedzialności. Według nowej regulacji kar porządkowych, o których mowa w ust. 2, nie wymierza się za popełnienie czynu naruszającego prawa i dobro dziecka. Co istotne, w zdaniu drugim tego ustępu przewidziano, że o popełnieniu przez nauczyciela czynu naruszającego prawa i dobro dziecka dyrektor szkoły, a w przypadku popełnienia takiego czynu przez dyrektora szkoły – organ prowadzący szkołę, zawiadamia rzecznika dyscyplinarnego, nie później niż w ciągu trzech dni roboczych od dnia powzięcia wiadomości o popełnieniu czynu.
Jakkolwiek po zmianie mogą pojawić się w konkretnych przypadkach wątpliwości odnośnie do tego, czy określone zachowanie nauczyciela kwalifikuje się do uznania, że jest to czyn naruszający prawa i dobro dziecka (np. czy lekceważenie obowiązków dydaktycznych przez nauczyciela może być traktowane jako zachowanie naruszające prawa dziecka – prawo do nauki?), to jednak aktualnie rozgraniczenie deliktów dyscyplinarnych od naruszeń porządkowych będzie łatwiejsze.
Niewątpliwie istotną zmianą jest też wprowadzenie obowiązku zawiadamiania rzecznika dyscyplinarnego o przewinieniach dyscyplinarnych naruszających prawa i dobro dziecko. Do tej pory dyrektorzy, a w stosunku do dyrektorów – organy prowadzące, nie byli zobowiązani do powiadamiania działającego przy komisji dyscyplinarnej rzecznika o uchybieniach godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6 KN, co powodowało, że bardzo często nauczyciele pozostawali bezkarni. Trzeba bowiem mieć na uwadze, że dla wszczęcia postępowania przed rzecznikiem konieczna jest wiedza o przewinieniu dyscyplinarnym, a jej głównym źródłem – z uwagi na to, że czyny te mają związek z pracą – może być szkoła.
Nowelizacja z czerwca 2019 r. wprowadziła jednak także inną, ważną dla odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli zmianę. Otóż przez odpowiednią modyfikację art. 85 ust. 4 pkt 2, art. 85b ust. 1 pkt 2 lit. c, art. 85j ust. 5 pkt 3 lit. a ukaranie nauczyciela karą porządkową nie będzie przeszkodą dla prowadzenia postępowania wyjaśniającego przez rzecznika czy postępowania dyscyplinarnego przed komisją, jeśli popełniony przez nauczyciela czyn ukarany karą porządkową narusza prawa i dobro dziecka. Jak napisano w uzasadnieniu projektu nowelizacji: „Proponowane rozwiązanie wyeliminuje przypadki obchodzenia przepisów prawa w celu uniknięcia odpowiedzialności dyscyplinarnej przez nauczycieli, którzy dopuścili się poważnych przewinień. Wymierzenie nauczycielowi kary porządkowej za czyn niemieszczący się w zakresie art. 108 Kodeksu pracy nie może bowiem wykluczać możliwości uznania tego samego nagannego zachowania się nauczyciela za przyczynę uzasadniającą zwolnienie z pracy lub wydalenie z zawodu nauczyciela w trybie odpowiedzialności dyscyplinarnej. Natomiast w przypadku właściwego zastosowania przepisu art. 75 ust. 2 ustawy Karta Nauczyciela, tj. wymierzenia nauczycielowi kary porządkowej za uchybienia przeciwko porządkowi pracy, nauczyciel nie będzie mógł zostać ukarany dyscyplinarnie za to samo przewinienie. W takim przypadku odpowiednio wszczęte postępowanie wyjaśniające lub postępowanie dyscyplinarne zostanie umorzone albo komisja dyscyplinarna wyda postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego”2.
Trzeba wspomnieć także o ważnej zmianie dotyczącej przedawnienia karalności czynów dyscyplinarnych. Dotychczas podstawową regułę określał przepis art. 85o ust. 1 Karty Nauczyciela, zgodnie z którym postępowanie dyscyplinarne nie mogło być wszczęte po upływie trzech miesięcy od dnia powzięcia przez organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna pierwszej instancji, wiadomości o popełnieniu czynu uchybiającego godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o których mowa w art. 6, oraz po upływie trzech lat od popełnienia tego czynu. Od 1 września obowiązuje jednak – przewidujący wyjątek od tej zasady – dodany do art. 85o ust. 7. Zgodnie z jego brzmieniem, jeżeli czyn narusza prawa i dobro dziecka, postępowanie dyscyplinarne może być wszczęte także po upływie trzech miesięcy od dnia powzięcia przez organ, przy którym działa komisja dyscyplinarna pierwszej instancji, wiadomości o popełnieniu czynu uchybiającego godności zawodu nauczyciela lub obowiązkom, o którym mowa w art. 6.
Wprowadzone zmiany w przepisach dotyczących postępowania dyscyplinarnego z pewnością ułatwią dokonywanie właściwej kwalifikacji prawnej niewłaściwych zachowań nauczycieli, ograniczając tym samym przypadki, w których nauczyciele nie byli pociągani do odpowiedzialności dyscyplinarnej z uwagi na uprzednie niezasadne ukaranie ich karą porządkową. Nowe przepisy z jednej strony zwiększą ochronę praw i dobra dziecka przed naruszeniami ze strony nauczycieli, z drugiej – spowodują zwiększenie ilości spraw przed rzecznikami i komisjami dyscyplinarnymi. Z punktu widzenia dyrektorów szkół ważną sprawą jest wprowadzony obowiązek zawiadamiania o przewinieniach dyscyplinarnych nauczycieli, a związanych z naruszeniem praw i dobra dziecka.
Podstawa prawna
- Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2018 r., poz. 967 ze zm.).
- Ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2019 r., poz. 1287).
- Uzasadnienie Poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw z dnia 6 czerwca 2019 r., druk sejmowy nr 3496, s. 10.
- Uzasadnienie Poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy Karta Nauczyciela oraz niektórych innych ustaw z dnia 6 czerwca 2019 r., druk sejmowy nr 3496, s. 11.
