Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich przewidziane w ustawie działania podejmuje się w wypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuści się czynu karalnego. Ustawa ta wyróżnia trzy kategorie osób nieletnich:

• w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 18. roku życia,
• w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnim jest osoba, która dopuściła się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17. roku życia,
• w zakresie wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych nieletnim jest osoba, w stosunku do której środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia 21. roku życia.

Dolny próg wiekowy

Zauważyć należy, że w projektowanej ustawie o nieletnich znajduje się określenie dolnego progu wiekowego na poziomie ukończonych 10 lat, jako warunku prowadzenia w stosunku do nieletniego postępowania w sprawie o demoralizację. Uzasadnienie do nowego aktu wskazuje, że w obecnym stanie prawnym dolna granica wieku nie jest wyznaczona, co oznacza, że postępowanie w sprawie o demoralizację może być wszczęte (przynajmniej z teoretycznego punktu widzenia) np. w stosunku do pięciolatka. Stosowanie względem najmłodszych dzieci środków wychowawczych na podstawie projektowanej ustawy mija się jednak z celem. Nie ma natomiast przeszkód, by in concreto natężenie ich niepożądanych zachowań potraktować jako sygnał dający podstawę do wydania określonych zarządzeń przez sąd opiekuńczy. 

Obowiązki nauczycieli i dyrektorów

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazuje również w art. 3, że w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.
Szczególny obowiązek dla nauczycieli oraz dyrektora szkoły wynika natomiast z art. 4 § 1 ustawy. Zgodnie z tą regulacją każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu. Identyczny obowiązek został sformułowany w projekcie nowej ustawy o nieletnich. 

Zgodnie z prawem oświatowym niespełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki oznacza nieusprawiedliwioną nieobecność w okresie jednego miesiąca na co najmniej 50% dni zajęć w szkole podstawowej czy szkole ponadpodstawowej.

Przesłanki świadczące o demoralizacji

Warto zauważyć, że pojęcie demoralizacji nie zostało w ustawie wprost zdefiniowane, aczkolwiek według doktryny demoralizacja oznacza szczególnie intensywną i względnie trwałą postać nieprzystosowania społecznego. To pewien proces odchodzenia od obowiązujących w społeczeństwie wartości moralnych przejawiający się niekiedy przez przestępczość (Górecki P., Stachowiak S., Komentarz do ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Oficyna, 2007, wyd. IV). W przywołanym art. 4 § 1 ustawy zostały natomiast wskazane przesłanki świadczące o postępującej demoralizacji nieletniego, w tym: 

• naruszanie zasad współżycia społecznego, 
• popełnienie czynu zabronionego, 
• systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,
• używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia itd.

Szczególną uwagę można tu zwrócić na fakt, że ustawa wśród przesłanek świadczących o demoralizacji wymienia również systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, nakładając jednocześnie na dyrektora obowiązek zawiadomienia o tym sądu rodzinnego czy policji. Zauważyć należy, że jest to całkowicie odrębna regulacja od tej znajdującej się w art. 42 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z dnia 19 czerwca 2019 r., poz. 1148), stosownie do którego niespełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki podlega egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z prawem oświatowym niespełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki oznacza nieusprawiedliwioną nieobecność w okresie jednego miesiąca na co najmniej 50% dni zajęć w szkole podstawowej czy szkole ponadpodstawowej.
W projekcie nowej ustawy o nieletnich również odstąpiono od zdefiniowania pojęcia demoralizacji. Uzasadnienie do projektu wskazuje natomiast, że pojęcie demoralizacji jest obecnie, dzięki ponad trzydziestopięcioletniemu stosowaniu przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, rozumiane w sposób jednolity i nie budzi wątpliwości zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie. Przy braku nowej legalnej definicji pojęcia demoralizacji w pełni przydatny będzie zatem dorobek wypracowany w literaturze przedmiotu, a również dla sędziów nie będzie budzić wątpliwości, jakie zachowania stanowią przejawy demoralizacji, bez zbędnego zawężania rozumienia tego terminu. Ponieważ w projektowanej ustawie, tak jak obecnie, pozostawiono pojęcie czynu karalnego (stanowiącego czyn zabroniony, którego nieletni dopuścił się po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat) oraz pojęcie czynu zabronionego, w art. 1 ust. 3 wskazano wprost, że czyn zabroniony, którego nieletni dopuścił się po ukończeniu 10 lat, a przed ukończeniem 13 lat, stanowi demoralizację. 

Demoralizację stanowi czyn zabroniony, którego nieletni dopuścił się po ukończeniu 10 lat, a przed ukończeniem 13 lat.

Uznać zatem należy, że do dyrektora należy przeciwdziałanie demoralizacji nieletniego, o którym może świadczyć systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, jak i prowadzenie egzekucji tego obowiązku na podstawie prawa oświatowego. Poza prowadzeniem egzekucji administracyjnej konieczne może się zatem stać również zawiadomienie sądu rodzinnego lub policji. 

Czyn karalny

Jak wcześniej wspomniano, przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich stosujemy również w stosunku do osób, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17.
Przez czyn karalny ustawa rozumie przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub wykroczenie określone w ustawie z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz. U. z dnia 6 maja 2019 r., poz. 821 z późn. zm.) w artykule:

• 50a – posiadanie niebezpiecznych przedmiotów w miejscu publicznym,
• 51 – zakłócanie porządku publicznego,
• 69 – umyślne niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków,
• 74 – niszczenie, uszkadzanie, usuwanie znaków lub napisów ostrzegających o grożącym niebezpieczeństwie dla życia lub zdrowia człowieka, lub ogrodzeń i innych urządzeń zapobiegających takiemu niebezpieczeństwu,
• 76 – rzucanie kamieniami lub innymi przedmiotami w pojazd mechaniczny będący w ruchu,
• 85 – samowolne ustawianie, usuwanie, niszczenie, uszkadzanie znaków ostrzegawczych lub zabezpieczających,
• 87 – prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym w stanie po użyciu alkoholu lub innego podobnie działającego środka,
• 119 – kradzież lub przywłaszczenie cudzej rzeczy ruchomej o wartości nieprzekraczającej 500 złotych,
• 122 – paserstwo mienia o wartości nieprzekraczającej 500 złotych,
• 124 – niszczenie lub uszkadzanie mienia, jeżeli szkoda nie przekracza 500 złotych,
• 133 – spekulacja biletami,
• 143 – utrudnianie lub uniemożliwianie korzystania z urządzeń przeznaczonych do użytku publicznego.

W pewnych przypadkach nieletni odpowiada na zasadach przewidzianych w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (t.j. Dz. U. z dnia 21 sierpnia 2018 r., poz. 1600 z późn. zm.). Zgodnie z art. 10 § 1 k.k. na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Natomiast nieletni, który ukończył 15 lat, może odpowiadać na zasadach określonych w k.k., jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Nieletni odpowiada jak dorosły jedynie w pewnych przypadkach wymienionych w art. 10 § 2 k.k., dotyczących czynów określonych w:

• art. 134 – zamach na życie prezydenta RP,
• art. 148 § 1, 2 lub 3 – zabójstwo,
• art. 156 § 1 lub 3 – ciężki uszczerbek na zdrowiu 
• art. 163 § 1 lub 3 – sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego,
• art. 166 – zawładnięcie statkiem wodnym lub powietrznym,
• art. 173 § 1 lub 3 – katastrofa w komunikacji,
• art. 197 § 3 – zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej,
• art. 223 § 2 – czynna napaść na funkcjonariusza publicznego,
• art. 252 § 1 lub 2 – wzięcie zakładnika,
• art. 280 – rozbój.

Dodać tu również należy, że zgodnie z § 4 ust. 2 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję.

Mediacja

Na podstawie art. 3a ustawy w każdym stadium postępowania, z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i nieletniego, sąd rodzinny może skierować sprawę do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego.
Szczegółowe zasady prowadzenia mediacji określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie postępowania mediacyjnego w sprawach nieletnich (Dz. U. z dnia 6 czerwca 2001 r. Nr 56, poz. 591 z późn. zm.). 
Mediację prowadzi podmiot wskazany w wykazie prowadzonym w sądzie okręgowym. Sąd rodzinny, kierując sprawę do postępowania mediacyjnego, udostępnia mediatorowi informacje z akt sprawy w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania mediacyjnego, w szczególności zawarte w postanowieniu o wszczęciu postępowania. W postępowaniu mediacyjnym uczestniczą: nieletni, pokrzywdzony oraz rodzice lub opiekun nieletniego, a jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni – także jego rodzice lub opiekun. W postanowieniu o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego sąd rodzinny określa termin, w którym powinien otrzymać sprawozdanie z przebiegu i wyników postępowania mediacyjnego, nie dłuższy niż 6 tygodni. W wyjątkowych przypadkach, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo zawarcia ugody, sąd może termin ten przedłużyć na czas określony, nie dłuższy niż 14 dni.
Postępowanie mediacyjne przeprowadza się za zgodą wszystkich uczestników. Zgoda ta może być cofnięta w każdym stadium postępowania mediacyjnego. Jeżeli nie jest możliwe bezpośrednie spotkanie uczestników, mediator może prowadzić postępowanie mediacyjne w sposób pośredni, przekazując uczestnikom informacje, propozycje i zajmowane przez każdego z nich stanowisko, o ile względy oddziaływania wychowawczego na nieletniego nie stoją temu na przeszkodzie.
Po przeprowadzeniu postępowania mediacyjnego mediator sporządza pisemne sprawozdanie, które zawiera m.in. informację o wynikach postępowania.
Warto tu również wspomnieć, że w projekcie ustawy o nieletnich również zachowana została możliwość prowadzenia mediacji. Postępowanie w tym zakresie projekt reguluje w przepisie art. 58. Z unormowania tego wynika, że pokrzywdzony może zainicjować mediację, zaś jego zgoda jest warunkiem koniecznym do jej prowadzenia. Jak wskazuje uzasadnienie do projektu ustawy, przepis zachowuje zasadę dobrowolności mediacji. Szczególna wartość tej regulacji w kontekście uprawnień pokrzywdzonego wynika z treści przepisu, w którym jednoznacznie wskazano, że postępowanie mediacyjne powinno zmierzać nie tylko do wzbudzenia w nieletnim poczucia odpowiedzialności za skutki czynu zabronionego, którego się dopuścił, ale także do zawarcia ugody w przedmiocie naprawienia wyrządzonej szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Jeżeli nieletni zobowiązuje się do naprawienia wyrządzonej szkody lub do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, zawarcie przez niego ugody wymaga zgody jego przedstawiciela ustawowego. Jeżeli zaś to rodzice nieletniego zobowiązują się do naprawienia wyrządzonej przez niego szkody lub do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, mogą to również uczynić w ugodzie zawartej z pokrzywdzonym. Mediacja nie powinna trwać dłużej niż 6 tygodni, zaś w postępowaniu mediacyjnym biorą udział rodzice albo ten z rodziców, pod którego stałą pieczą nieletni faktycznie pozostaje, albo opiekun nieletniego, a także przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony faktycznie pozostaje. Wyniki mediacji oraz ugodę zawartą przed mediatorem sąd rodzinny ma obowiązek wziąć pod uwagę, orzekając w sprawie nieletniego.

Kary i środki wychowawcze

Zgodnie z art. 5 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wobec nieletniego mogą być stosowane:

• środki wychowawcze oraz 
• środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym.

Kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. 
Katalog środków wychowawczych określony został w art. 6 ustawy. Z zapisu wynika, że wobec nieletnich sąd rodzinny może:

• udzielić upomnienia,
• zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia,
• ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna,
• ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego,
• zastosować nadzór kuratora,
• skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,
• orzec zakaz prowadzenia pojazdów,
• orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego,
• orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim,
• orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym,
• zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej.

Ponownie należy się tu odnieść do projektu nowej ustawy w sprawach nieletnich. Uzasadnienie do projektu wskazuje, że duża część niepożądanych zachowań nieletnich ma miejsce w szkole, do której uczęszczają nieletni bądź związana jest z faktem realizowania przez nich obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki określonych w ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (Dz. U. z dnia 24 maja 2018 r., poz. 996 z późn. zm.). Należy mieć tu również na uwadze, że szkolne życie to nie tylko kształcenie, lecz również nawiązywanie kontaktów rówieśniczych i uczenie się reguł życia w grupie. Pożądane jest, by już na tym etapie wprowadzać w możliwie szerokim zakresie właściwe i pożądane wzorce zachowań. Konieczne jest zatem, aby reakcja na niepożądane i niewłaściwe zachowania następowała niezwłocznie, bez konieczności ingerowania przez sąd rodzinny, którego czynności często mogą być odbierane jako nieadekwatne do okoliczności sprawy, nadmierne i spóźnione. Projekt wyposaża zatem dyrektora szkoły, do której nieletni uczęszcza, w możliwość podjęcia oddziaływań wychowawczych we własnym zakresie – bez konieczności zawiadamiania sądu rodzinnego lub policji o przejawie demoralizacji lub popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego. Chodzi tutaj o art. 4 ust. 4 projektu, zgodnie z którym w przypadku gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego na terenie szkoły lub w związku z realizacją obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, dyrektor szkoły, do której nieletni uczęszcza, może za zgodą rodziców albo opiekuna nieletniego zastosować, jeżeli jest to wystarczające, środki oddziaływania wychowawczego, w szczególności w postaci pouczenia, ostrzeżenia ustnego albo ostrzeżenia na piśmie, nakazania przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły. Zastosowanie środków oddziaływania wychowawczego nie wyłącza zastosowania kary określonej w statucie szkoły. 

W postępowaniu mediacyjnym uczestniczą: nieletni, pokrzywdzony oraz rodzice lub opiekun nieletniego, a jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni – także jego rodzice lub opiekun. 

Zatem decyzja, czy zastosować środki oddziaływania wychowawczego, będzie należała wyłącznie do dyrektora szkoły jako podmiotu odpowiedzialnego za prawidłowe funkcjonowanie placówki. Dyrektor szkoły będzie mógł jednak z tego środka skorzystać po uzyskaniu stosownej zgody od rodziców albo opiekuna nieletniego. Jeśli natomiast przedstawiciel ustawowy nieletniego nie wyrazi zgody, wówczas dyrektor będzie miał obowiązek zawiadomienia sądu rodzinnego o demoralizacji lub czynie karalnym. 
Warto zauważyć, że zastosowanie środków oddziaływania wychowawczego przewidzianych w projekcie ustawy o nieletnich nie wyklucza możliwości zastosowania kar przewidzianych w statucie szkoły. 

Umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym

Wracając do regulacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zauważyć należy, że jak wynika z zapisów art. 12 tego aktu, w razie stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki – w domu pomocy społecznej. 

Nadzór nad nieletnim

Z kolei art. 26 ustawy stanowi, że wobec nieletniego można tymczasowo zastosować nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej albo zakładu pracy, a także nadzór kuratora lub innej osoby godnej zaufania, a jeżeli byłoby to niewystarczające – umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim, lub zastosować środki leczniczo-wychowawcze, o których mowa w art. 12. 

Młodzieżowy ośrodek wychowawczy

Jak wynika z art. 72 ustawy, o umieszczeniu nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, jak również o każdej zmianie ośrodka, dyrektor ośrodka zawiadamia sąd rodzinny, który wykonuje orzeczenie. 
W tej sprawie ma zastosowanie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 grudnia 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad kierowania, przyjmowania, przenoszenia, zwalniania i pobytu nieletnich w młodzieżowym ośrodku wychowawczym (Dz. U. z dnia 31 grudnia 2011 r. 
Nr 296, poz. 1755). Zgodnie z § 4 rozporządzenia bezpośrednio po przybyciu nieletniego do ośrodka dyrektor ośrodka, w obecności wychowawcy lub innego pracownika ośrodka, przeprowadza z nieletnim rozmowę, podczas której zapoznaje nieletniego z jego prawami, obowiązkami i zasadami pobytu w ośrodku. Zapoznanie się z prawami, obowiązkami i zasadami pobytu w ośrodku nieletni potwierdza własnoręcznym podpisem. W razie odmowy złożenia podpisu przez nieletniego dyrektor ośrodka w dokumentacji nieletniego czyni adnotację o odmowie potwierdzenia przez nieletniego zapoznania się z jego prawami, obowiązkami i zasadami pobytu w ośrodku. O przyjęciu nieletniego do ośrodka dyrektor ośrodka powiadamia właściwe organy obowiązane do kontroli spełniania obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki. O przyjęciu powinna zatem zostać powiadomiona szkoła obwodowa. 

Schronisko dla nieletnich

Zwrócić również należy uwagę na art. 27 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, zgodnie z którym nieletniego można umieścić w schronisku dla nieletnich, jeżeli zostaną ujawnione okoliczności przemawiające za umieszczeniem go w zakładzie poprawczym, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów czynu karalnego, albo jeżeli nie można ustalić tożsamości nieletniego. Okres pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich przed skierowaniem sprawy na rozprawę nie może trwać dłużej niż 3 miesiące. Okres pobytu należy określić w postanowieniu o umieszczeniu nieletniego w schronisku. Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy zachodzi konieczność przedłużenia pobytu nieletniego w schronisku dla nieletnich, można ten pobyt przedłużyć na okres nieprzekraczający dalszych 3 miesięcy.

Projekt wyposaża dyrektora szkoły, do której nieletni uczęszcza, w możliwość podjęcia oddziaływań wychowawczych we własnym zakresie – bez konieczności zawiadamiania sądu rodzinnego lub policji o przejawie demoralizacji lub popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego. 

Postępowanie

W postępowaniu zbiera się dane o nieletnim, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz przeprowadza się inne dowody. Sąd rodzinny w szczególności:

• wysłuchuje nieletniego, jego rodziców albo opiekuna,
• zarządza w razie potrzeby przeprowadzenie przeszukania i oględzin oraz dokonuje innych czynności procesowych w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.

Jeżeli interesy nieletniego i jego rodziców albo opiekuna pozostają w sprzeczności, a nieletni nie ma obrońcy, prezes sądu wyznacza mu obrońcę z urzędu. Prezes sądu wyznacza nieletniemu obrońcę z urzędu również wówczas, gdy nieletni:

• jest głuchy, niemy lub niewidomy, lub
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego stan zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny, lub
• nieletniego umieszczono w schronisku dla nieletnich.

Nieletni może również złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu. Prezes sądu uwzględnia wniosek, jeżeli udział obrońcy w sprawie uzna za potrzebny, a nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Obowiązki policji wynikają z art. 32e ustawy, zgodnie z którym policja zbiera i utrwala dowody przejawów demoralizacji oraz czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje zatrzymania nieletniego. Policja może zatrzymać, a następnie umieścić w policyjnej izbie dziecka nieletniego, co do którego istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełnił czyn karalny, a zachodzi uzasadniona obawa ukrycia się nieletniego lub zatarcia śladów tego czynu, albo gdy nie można ustalić tożsamości nieletniego. Przesłuchanie nieletniego przez policję odbywa się w obecności rodziców, którym przysługuje władza rodzicielska, albo opiekuna lub obrońcy nieletniego, a jeżeli zapewnienie ich obecności byłoby w danym wypadku niemożliwe, należy wezwać wskazaną przez nieletniego osobę mu bliską, przedstawiciela szkoły, do której nieletni uczęszcza, asystenta rodziny, koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej lub przedstawiciela organizacji społecznej, do której zadań statutowych należy oddziaływanie wychowawcze na nieletnich lub wspomaganie procesu ich resocjalizacji.

Dyrektor szkoły, do której nieletni uczęszcza, może za zgodą rodziców albo opiekuna nieletniego zastosować, jeżeli jest to wystarczające, środki oddziaływania wychowawczego, w szczególności w postaci pouczenia, ostrzeżenia ustnego albo ostrzeżenia na piśmie, nakazania przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły. 

Sąd rodzinny może również przekazać sprawę nieletniego, za jego zgodą, szkole, do której nieletni uczęszcza, albo organizacji młodzieżowej, sportowej, kulturalno-oświatowej lub innej organizacji społecznej, do której nieletni należy, jeżeli uzna, że środki oddziaływania wychowawczego, jakimi dana szkoła lub organizacja dysponuje, są wystarczające. Sąd rodzinny wskazuje w miarę potrzeby kierunki oddziaływania wychowawczego.

Procedury postępowania nauczycieli

Na koniec warto zwrócić uwagę na udostępnione przez ORE (www.ore.edu.pl) Procedury postępowania nauczycieli w sytuacjach zagrożenia dzieci i młodzieży demoralizacją i przestępczością. Opisane w tym dokumencie procedury stanowią wyraźne wytyczne postępowania dla nauczycieli i wychowawców. Czytamy w nich m.in., że w przypadku uzyskania informacji, że uczeń, który nie ukończył 18 lat, używa alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w san odurzenia, uprawia nierząd bądź przejawia inne zachowania świadczące o demoralizacji, nauczyciel powinien podjąć następujące kroki:

• nauczyciel przekazuje uzyskaną informację wychowawcy klasy,
• wychowawca informuje o fakcie pedagoga/psychologa szkolnego i dyrektora szkoły,
• wychowawca wzywa do szkoły rodziców (prawnych opiekunów) ucznia i przekazuje im uzyskaną informację. Przeprowadza rozmowę z rodzicami oraz uczniem w ich obecności. W przypadku potwierdzenia informacji zobowiązuje ucznia do zaniechania negatywnego postępowania, rodziców zaś bezwzględnie do szczególnego nadzoru nad dzieckiem. W toku interwencji może zaproponować rodzicom skierowanie dziecka do specjalistycznej placówki i udział w programie terapeutycznym,
• jeżeli rodzice odmawiają współpracy lub nie stawiają się do szkoły, a nadal z wiarygodnych źródeł napływają informacje o przejawach demoralizacji ich dziecka, dyrektor szkoły pisemnie powiadamia o zaistniałej sytuacji sąd rodzinny lub policję (specjalistę ds. nieletnich),
• podobnie w sytuacji, gdy szkoła wykorzysta wszystkie dostępne jej środki oddziaływań wychowawczych (rozmowa z rodzicami, ostrzeżenie ucznia, spotkania z pedagogiem, psychologiem itp.), a ich zastosowanie nie przynosi oczekiwanych rezultatów, dyrektor szkoły powiadamia sąd rodzinny lub policję. Dalszy tok postępowania leży w kompetencjach tych instytucji,
• jeżeli zachowania świadczące o demoralizacji przejawia uczeń, który ukończył 18 lat, a nie jest to udział w działalności grup przestępczych czy popełnienie przestępstwa, to postępowanie nauczyciela powinno być określone przez wewnętrzny regulamin szkoły,
• w przypadku uzyskania informacji o popełnieniu przez ucznia, który ukończył 17 lat, przestępstwa ściganego z urzędu lub jego udziału w działalności grup przestępczych, zgodnie z art. 304 § 2 Kodeksu postępowania karnego, dyrektor szkoły jako przedstawiciel instytucji jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub policję.