Strajk nauczycieli

Prezes Zarządu Związku Nauczycielstwa Polskiego poinformował, że w przypadku, gdy nauczyciele biorący udział w referendum strajkowym opowiedzą się za przeprowadzeniem takiej akcji protestacyjnej, to strajk rozpocznie się w poniedziałek 8 kwietnia i będzie trwał do odwołania. 

Wymogi prawne

Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (t.j. Dz. U. z 2019 r., poz. 174) dla przeprowadzenia akcji protestacyjnej wymaga wykonania odpowiedniej procedury, która poprzedza właściwy strajk. 

Zgodnie z art. 1 tej ustawy spór zbiorowy pracowników z pracodawcą może dotyczyć warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się w związkach zawodowych. Prawa i interesy zbiorowe pracowników są reprezentowane przez związki zawodowe. W zakładzie pracy, w którym działa więcej niż jedna organizacja związkowa, każda z nich może reprezentować w sporze zbiorowym interesy stanowiące przedmiot tego sporu. Jeżeli działające w zakładzie pracy organizacje związkowe tak postanowią, w sporze zbiorowym występuje wspólna reprezentacja związkowa. Z kolei w imieniu pracowników zakładu pracy, w którym nie działa związek zawodowy, spór zbiorowy może prowadzić organizacja związkowa, do której pracownicy zwrócili się o reprezentowanie ich interesów zbiorowych.

Spór zbiorowy istnieje od dnia wystąpienia przez podmiot reprezentujący interesy pracownicze (czyli przez organizację związkową) do pracodawcy z żądaniami, jeżeli pracodawca nie uwzględnił wszystkich żądań w terminie określonym w wystąpieniu, nie krótszym niż 3 dni. W zgłoszeniu sporu określa się przedmiot żądań objętych sporem. Podmiot zgłaszający spór może uprzedzić, że w razie nieuwzględnienia wysuniętych żądań zostanie ogłoszony strajk. Dzień zapowiedzianego strajku nie może nastąpić przed upływem 14 dni od dnia zgłoszenia sporu.

Regulacja art. 8 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych nakłada na pracodawcę obowiązek podjęcia rokowań w celu rozwiązania sporu w drodze porozumienia. Dyrektor musi zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy o powstaniu sporu. Rokowania kończą się podpisaniem przez strony porozumienia, a w razie nieosiągnięcia porozumienia – sporządzeniem protokołu rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. Jeżeli strona, która wszczęła spór, podtrzymuje zgłoszone żądania, spór ten prowadzony jest dalej z udziałem mediatora ustalonego wspólnie przez strony sporu. Mediatorem może być osoba z listy ustalonej przez ministra właściwego do spraw pracy w uzgodnieniu z organizacjami związkowymi oraz organizacjami pracodawców. Lista mediatorów jest dostępna na stronie Departamentu Dialogu i Partnerstwa Społecznego Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej pod adresem //www.dialog.gov.pl/dialog-krajowy/spory-zbiorowe/lista-mediatorow/.

Jeżeli strony sporu zbiorowego nie porozumieją się w ciągu 5 dni w sprawie wyboru mediatora, dalsze postępowanie jest prowadzone z udziałem mediatora wskazanego na wniosek jednej ze stron przez ministra właściwego do spraw pracy. Postępowanie mediacyjne kończy się podpisaniem przez strony porozumienia, a w razie nieosiągnięcia porozumienia – sporządzeniem protokołu rozbieżności ze wskazaniem stanowisk stron. Czynności tych dokonuje się przy udziale mediatora.

Dopiero nieosiągnięcie porozumienia rozwiązującego spór zbiorowy w postępowaniu mediacyjnym uprawnia do podjęcia akcji strajkowej. W rozumieniu art. 17 ust. 2 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych strajk jest środkiem ostatecznym i nie może być ogłoszony bez uprzedniego wyczerpania możliwości rozwiązania sporu według zasad określonych w ustawie, czyli np. bez przeprowadzenia postępowania mediacyjnego. Zgodnie z art. 20 ustawy strajk zakładowy ogłasza organizacja związkowa po uzyskaniu zgody większości głosujących pracowników, jeżeli w głosowaniu wzięło udział co najmniej 50% pracowników zakładu pracy. 
 

Biorąc zatem pod uwagę przywołane regulacje, można zauważyć, że przeprowadzenie procedury skutkującej strajkiem pracowników oświaty jest czynnością skomplikowaną. 

Warto również wspomnieć o problemach interpretacyjnych dotyczących prawa do strajku nauczycieli i pracowników administracji i obsługi szkół. Zgodnie z art. 19 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych:

1. Niedopuszczalne jest zaprzestanie pracy w wyniku akcji strajkowych na stanowiskach pracy, urządzeniach i instalacjach, na których zaniechanie pracy zagraża życiu i zdrowiu ludzkiemu lub bezpieczeństwu państwa.
2. Niedopuszczalne jest organizowanie strajku w Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Służbie Ochrony Państwa, w jednostkach Policji i Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Służby Więziennej, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Krajowej Administracji Skarbowej, w których pełnią służbę funkcjonariusze Służby Celno-Skarbowej, oraz jednostkach organizacyjnych ochrony przeciwpożarowej.
3. Prawo do strajku nie przysługuje pracownikom zatrudnionym w organach władzy państwowej, administracji rządowej i samorządowej, sądach oraz prokuraturze. 

Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych nie definiuje, czy pojęcie „administracja samorządowa” należy rozumieć szeroko, a zatem obejmując również samorządowe jednostki organizacyjne, czyli szkoły i przedszkola. Zgodnie jednak z poglądami doktryny (Janusz Żołyński. Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Komentarz. Wzory pism, WKP 2012) „przez administrację samorządową należy rozumieć część administracji publicznej, działającej na wszystkich stopniach zasadniczego podziału terytorialnego kraju – w gminie, powiecie, województwie, wykonującej zdecentralizowaną część zadań publicznych. Na administrację samorządową składają się organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego, a więc rada gminy, powiatu, sejmik województwa, organy wykonawcze jednostek samorządu terytorialnego: wójtowie, burmistrzowie, prezydenci miast, zarządy powiatów z ich przewodniczącymi, starostami i marszałkami wraz z aparatem pomocniczym – urzędami gmin, starostwami powiatowymi, urzędami marszałkowskimi. Mając na uwadze powyższą definicję administracji samorządowej, należy jednoznacznie stwierdzić, że prawa do strajku nie mają pracownicy urzędów marszałkowskich, starostw powiatowych oraz urzędów gmin, jak również osoby wchodzące w skład organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego. 

W świetle powyższego nie może być wątpliwości, że w strajku mają prawo brać udział pracownicy administracji i obsługi zatrudnieni w szkołach i placówkach oświatowych. 

Z kolei w komentarzu Henryka Lewandowskiego (Ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Komentarz, w: Prawo pracy, LexisNexis 2001) czytamy, że „miejscem strajku nie może być żaden urząd w organach władzy państwowej, administracji rządowej i samorządowej, w sądownictwie i prokuraturze. W celu zapewnienia normalnego funkcjonowania aparatu władzy i administracji – państwowej i samorządowej – ustawodawca pozbawił prawa do strajku wszystkich zatrudnionych tam pracowników, niezależnie od podstawy stosunku pracy i hierarchii zajmowanego stanowiska”. 

Z obu tych stanowisk wynika zatem, że zakaz przeprowadzania akcji strajkowej dotyczy pracowników urzędów, natomiast nie dotyczy pracowników samorządowych jednostek organizacyjnych, czyli szkół i przedszkoli. Zarówno nauczyciele, jak i pracownicy administracji i obsługi mogą zatem uczestniczyć w akcji strajkowej, o ile została ona przeprowadzona zgodnie z procedurą przewidzianą w ustawie o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. 

Przebieg strajku i obowiązki dyrektora

Zgodnie z ustawą o rozwiązywaniu sporów zbiorowych udział w strajku jest dobrowolny i polega na zbiorowym powstrzymywaniu się pracowników od wykonywania pracy w celu rozwiązania sporu. Prawo do powstrzymywania się od pracy nie oznacza natomiast prawa do opuszczenia pracy. Nauczyciele, jak również pracownicy niepedagogiczni, mają obowiązek przebywania na terenie szkoły czy przedszkola w godzinach swojej pracy, a jedynie powstrzymują się od wykonywania swoich obowiązków. Nie zwalnia to natomiast dyrektora z konieczności zapewnienia opieki dla uczniów, którzy w czasie strajku będą się znajdowali na terenie przedszkola czy szkoły. Z powodu braku pedagogów możliwość przeprowadzenia zajęć może być poważnie utrudniona lub wręcz niemożliwa, ale o ile zajęcia można odpracować w późniejszym terminie i uzupełnić brakujące elementy programu nauczania, o tyle w czasie strajku nadal uczeń musi mieć zapewnioną opiekę, a dyrektor, chcąc ją zapewnić, może stanąć przed poważnym problemem. Oczywiście nie każdy nauczyciel jednostki musi przystąpić do strajku, bowiem jest to wyłącznie jego wybór, a w takim razie dyrektor może próbować organizować opiekę przy wykorzystaniu pozostałych w pracy pedagogów. Jeżeli i to stanie się niemożliwe, wówczas może jedynie zaapelować do rodziców o nieprzyprowadzanie w danym dniu dzieci do przedszkola oraz o nieprzychodzenie uczniów do szkoły. Oczywiście takie działanie nie powinno mieć miejsca w praktyce, lecz lepszym rozwiązaniem jest prośba o nieobecność i zrozumienie sytuacji niż brak zapewnienia bezpieczeństwa uczniom.

Co z egzaminami?

Odrębnym problemem jest to, w jaki sposób mają zostać przeprowadzone egzaminy, jak egzamin ósmoklasisty czy matura, których terminy mogą się pokryć z przeprowadzaną akcją strajkową. Obowiązujące regulacje ustawy o systemie oświaty (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 1457 z późn. zm.) nie przewidują możliwości zmiany terminów ustalonych przez Centralną Komisję Egzaminacyjną na podstawie art. 9 ust. 2 pkt 10a tego aktu. Z tego też powodu CKE w dniu 5 marca wydało oświadczenie (dostępne na stronie cke.gov.pl), w którym czytamy:

1. Egzamin gimnazjalny i egzamin ósmoklasisty są przeprowadzane w terminie głównym (w kwietniu) oraz w terminie dodatkowym (w czerwcu). Egzamin maturalny jest przeprowadzany w trzech terminach: głównym (w maju), dodatkowym (w czerwcu) oraz poprawkowym (w sierpniu).
2. Szczegółowy harmonogram wszystkich egzaminów, tzn. konkretne dni, w których są przeprowadzane egzaminy, ustala dyrektor CKE. Terminy te ogłaszane są w komunikacie w sprawie harmonogramu przeprowadzania egzaminów w danym roku. W przypadku egzaminów przeprowadzanych w 2019 r. komunikat ten został ogłoszony 20 sierpnia 2018 r.
3. Przystąpienie do egzaminu w terminie dodatkowym (w czerwcu) jest możliwe wyłącznie w przypadku zdających, którzy nie przystąpili do danego egzaminu w terminie głównym (w kwietniu albo w maju) z przyczyn losowych lub zdrowotnych.
4. Wszelkie informacje medialne wskazujące na możliwość wyznaczenia przez dyrektora CKE kolejnego terminu przeprowadzania danego egzaminu nie znajdują uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawa.
5. Nie ma również możliwości zmiany już ogłoszonego harmonogramu przeprowadzania egzaminów, o którym mowa w pkt 2, w tym określonych w tym harmonogramie terminów: ogłaszania wyników egzaminów, przekazywania szkołom wyników egzaminów oraz przekazywania szkołom zaświadczeń i świadectw. Dla egzaminu ósmoklasisty i egzaminu gimnazjalnego jest to 14 czerwca 2019 r.
6. Dyrektor CKE ma prawo wyznaczyć inny termin przeprowadzenia danego egzaminu wyłącznie w przypadku nieuprawnionego ujawnienia materiałów egzaminacyjnych lub uzasadnionego podejrzenia nieuprawnionego ujawnienia tych materiałów, a więc w przypadku gdy doszło do naruszenia przepisów prawa w trakcie przeprowadzania egzaminu – zgodnie z art. 9e ust. 3 ustawy o systemie oświaty. Zgodnie z tym przepisem Dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej może wyznaczyć nowy termin przeprowadzenia egzaminu ósmoklasisty lub egzaminu ósmoklasisty z danego przedmiotu, egzaminu maturalnego z danego przedmiotu w części pisemnej lub w części ustnej, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie lub części pisemnej albo części praktycznej tego egzaminu oraz egzaminów eksternistycznych.

To stanowisko potwierdza zatem, że obowiązujące przepisy nie przewidują sposobu postępowania w przypadku wystąpienia ogólnego strajku pracowników oświaty. 

W praktyce przeprowadzenie egzaminów może być zatem niemożliwe, lecz co istotne, MEN podjął jednak próbę poradzenia sobie z tym problemem. Na stronie Rządowego Centrum Legislacji pojawiły się w dniu 11 marca 2019 r. dwa projekty rozporządzeń:

• zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty,
• zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego.

Pierwsze z nich ma wprowadzić zmiany w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1 sierpnia 2017 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu ósmoklasisty (Dz. U. z 2017 r., poz. 1512). Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu „zaproponowane w projekcie rozporządzenia zmiany polegają na wskazaniu, jakie osoby, oprócz nauczycieli zatrudnionych w danej szkole oraz nauczycieli zatrudnionych w innej szkole lub placówce, przewodniczący zespołu egzaminacyjnego będzie mógł powołać w skład zespołu egzaminacyjnego przeprowadzającego w szkole egzamin ósmoklasisty oraz w skład zespołów nadzorujących przebieg tego egzaminu. Proponuje się, aby w skład zespołu egzaminacyjnego oraz zespołów nadzorujących, w sytuacji gdy nie ma możliwości powołania nauczycieli zatrudnionych w szkole, w której jest przeprowadzany egzamin, mogli być powoływani inni nauczyciele (spoza tej szkoły). Zmiana ta pozwoli dyrektorowi szkoły na większą elastyczność działania w momencie powoływania zespołu egzaminacyjnego i zespołów nadzorujących”. W projekcie przewiduje się przepis przejściowy, zgodnie z którym powyższe rozwiązanie będzie mogło być zastosowane już w bieżącym roku szkolnym przy przeprowadzaniu egzaminu ósmoklasisty w kwietniu 2019 r.

Tak więc jeżeli rozporządzenie zostanie podpisane, a zapewne tak się stanie, to już w trakcie najbliższego egzaminu ósmoklasisty w składzie zespołu egzaminacyjnego mogą się znaleźć nauczyciele spoza szkoły. Oczywiście ma to stanowić zabezpieczenie na wypadek strajku, bowiem wówczas dyrektor będzie mógł wykorzystać do pracy przy egzaminie nauczycieli z innych szkół, którzy akurat akcji protestacyjnej nie prowadzą. Takie rozwiązanie wskazuje, że MEN nie widzi możliwości zmiany terminów egzaminu. Czy natomiast okaże się ono skuteczne, pokaże sam egzamin. W przypadku gdy do strajku przystąpi większość szkół, nadal nie będzie możliwości skompletowania zespołu egzaminacyjnego. 
 

Zauważyć również należy, że podobne rozwiązanie zostało przyjęte w drugim z projektów, wprowadzającym zmiany do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu przeprowadzania egzaminu gimnazjalnego i egzaminu maturalnego (Dz. U. z 2016 r., poz. 2223 z późn. zm.). Ten projekt również zakłada, że w skład zespołu egzaminacyjnego oraz zespołów nadzorujących, w sytuacji gdy nie ma możliwości powołania nauczycieli zatrudnionych w szkole, w której jest przeprowadzany egzamin, będą mogli być powoływani inni nauczyciele – spoza szkoły. Jak wskazuje uzasadnienie do projektu, przewiduje się, że rozporządzenie wejdzie w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia. Pilne wejście w życie rozporządzenia wynika z potrzeby umożliwienia przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego skorzystania z zaproponowanego rozwiązania jeszcze w bieżącym roku szkolnym 2018/2019. Zgodnie z komunikatem Dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej egzamin gimnazjalny będzie przeprowadzony w dniach 10–12 kwietnia 2019 r., a egzamin maturalny w terminie głównym w dniach 6–25 maja 2019 r.

Jak wcześniej wspomniano, trudno stwierdzić, czy takie rozwiązania sprawdzą się w praktyce i umożliwią przeprowadzenie egzaminów, bowiem jest to uzależnione o tego, na ile powszechna będzie akcja strajkowa.