Regulacje prawne trudnych i uciążliwych warunków pracy nauczycieli oraz problemy przy ich stosowaniu w praktyce

Materia ta została w całości uregulowana w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (t.j. Dz. U. z dnia 31 marca 2014 r., poz. 416 z późn. zm.), dalej: rozporządzenie.

Praca w trudnych warunkach

Zgodnie z § 8 rozporządzenia za pracę w trudnych warunkach uznaje się prowadzenie przez nauczycieli:

• praktycznej nauki zawodu szkół górniczych – zajęć praktycznych pod ziemią,
• praktycznej nauki zawodu szkół leśnych – zajęć w lesie,
• praktycznej nauki zawodu szkół rolniczych – zajęć praktycznych w terenie z zakresu produkcji roślinnej, zwierzęcej i mechanizacji rolnictwa,
• praktycznej nauki zawodu szkół medycznych – zajęć w pomieszczeniach zakładów opieki zdrowotnej i jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, o których mowa w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z dnia 12 sierpnia 2019r., poz. 1507 z późn. zm.), przeznaczonych dla: noworodków, dzieci do lat trzech, dzieci niepełnosprawnych ruchowo oraz dla osób (dzieci i dorosłych) upośledzonych umysłowo, psychicznie chorych, przewlekle chorych, z uszkodzeniami centralnego i obwodowego układu nerwowego, w oddziałach intensywnej opieki medycznej oraz w żłobkach,
• praktycznej nauki zawodu – zajęć w szkołach specjalnych oraz w szkołach w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich,
• zajęć dydaktycznych w szkołach (oddziałach) przysposabiających do pracy,
• zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim,
• zajęć dydaktycznych i wychowawczych w specjalnych przedszkolach (oddziałach), szkołach (oddziałach) specjalnych oraz prowadzenie indywidualnego nauczania dziecka zakwalifikowanego do kształcenia specjalnego,
• zajęć dydaktycznych w szkołach przy zakładach karnych,
• zajęć dydaktycznych w klasach łączonych w szkołach podstawowych,
• zajęć dydaktycznych w języku obcym w szkołach z obcym językiem wykładowym, z wyjątkiem zajęć prowadzonych przez nauczycieli języka obcego, prowadzenie zajęć dydaktycznych w szkołach, w których zajęcia są prowadzone dwujęzycznie oraz przez nauczycieli danego języka obcego w oddziałach dwujęzycznych, a także prowadzenie zajęć dydaktycznych w języku obcym w nauczycielskich kolegiach języków obcych, z wyjątkiem lektorów języka obcego,
• zajęć dydaktycznych w oddziałach klas realizujących program „Międzynarodowej Matury” z przedmiotów objętych postępowaniem egzaminacyjnym,
• zajęć dydaktycznych w szkołach w zakładach pop-
• rawczych, schroniskach dla nieletnich i placówkach opiekuńczo-wychowawczych,
• zajęć wychowawczych, korekcyjno-terapeutycznych oraz badań psychologicznych i pedagogicznych nieletnich w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich,
• zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowan-
• kami lub na ich rzecz w specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych (w tym w internatach),
• zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w placówkach opiekuńczo-wychowawczych,
• zajęć wychowawczych bezpośrednio z wychowankami lub na ich rzecz w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,
• (uchylony),
• badań psychologicznych i pedagogicznych, w tym badań logopedycznych, udzielanie dzieciom i młodzieży pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w tym pomocy logopedycznej, pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, a także udzielanie rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej związanej z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży w poradniach psychologiczno-pedagogicznych oraz w innych poradniach specjalistycznych.

Praca w warunkach uciążliwych

Natomiast na mocy § 9 rozporządzenia za pracę wykonywaną w warunkach uciążliwych uznaje się prowadzenie przez nauczycieli zajęć w trudnych warunkach:

• wymienionych w § 8 pkt 4–16 z dziećmi i młodzieżą, których stan zdrowia z powodu stanów chorobowych, wymienionych w § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia (Dz. U. z dnia 
• 1 marca 2002 r., Nr 17, poz. 162 oraz2 oraz Dz. U.  z dnia
• 31 grudnia 2009 r. Nr 226, poz. 1829), uzasadnia konieczność sprawowania stałej opieki lub udzielania pomocy, oraz z dziećmi i młodzieżą powyżej 
• 16 roku życia, u których wystąpiło naruszenie sprawności organizmu z przyczyn, o których mowa w § 32 ust. 1
• rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (t.j. Dz. U. z dnia 23 października 2018 poz. 2027, poz. 1803),
• z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi w stopniu lekkim, wśród których znajduje się co najmniej jedno dziecko ze stanem chorobowym wymienionym w § 2
• ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 lutego 2002 r. w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku
• życia oraz w § 32 ust. 1 rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności,
• z dziećmi i młodzieżą upośledzonymi w stopniu lekkim, wśród których znajduje się co najmniej jedno dziecko upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym, pod warunkiem że zajęcia dydaktyczne z tym dzieckiem prowadzone są według odrębnego programu nauczania obowiązującego w danego typu szkole specjalnej, a zajęcia wychowawcze – według odrębnego programu wychowawczego opracowanego przez wychowawcę,
• z nieletnimi przebywającymi w zakładach poprawczych o wzmożonym nadzorze wychowawczym, dla wielokrotnych uciekinierów, z zaburzeniami psychicznymi lub innymi zaburzeniami osobowości, uzależnionymi od środków odurzających lub psychotropowych, nosicielami wirusa HIV oraz przebywającymi w schroniskach interwencyjnych.

Dodatek do wynagrodzenia

Przepisy Karty Nauczyciela przyznają nauczycielom prawo do dodatku do wynagrodzenia za pracę wykonywaną w warunkach trudnych lub uciążliwych, natomiast w przepisach rozporządzenia sprecyzowano, jakie warunki pracy stanowią warunki trudne lub warunki uciążliwe. 

Analizując powyższe, rzuca się w oczy, że ani w Karcie Nauczyciela, ani w rozporządzeniu nie określono wysokości tych dodatków. Na mocy art. 30 ust. 6 pkt 1 Karty Nauczyciela ustawodawca przekazał to zadanie organowi prowadzącemu szkołę, jednocześnie przyznał mu kompetencje do określenia szczegółowych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia (warunki te nie mogą być sprzeczne z warunkami określonymi w rozporządzeniu). Pamiętać należy również, że zawarty w rozporządzeniu katalog prac w warunkach trudnych i prac w warunkach uciążliwych ma charakter zamknięty. Oznacza to, że jest to wyczerpujące wyliczenie, którego organ nie może rozszerzyć. Organ nie może zmodyfikować w żaden sposób treści Karty Nauczyciela i rozporządzenia w tym zakresie, tj. nie może wpłynąć na wykładnię definicji pojęć „trudne warunki” i „uciążliwe warunki”. Najczęściej, poza wysokością stawek dodatków, regulamin organu określa również procedurę wypłaty dodatków do wynagrodzenia. W sytuacji gdy organem prowadzącym szkołę jest gmina, regulamin uchwalany jest w formie uchwały rady gminy. 

Podsumowując, podstawę do wypłaty nauczycielom dodatku do wynagrodzenia za pracę wykonywaną w warunkach trudnych lub warunkach uciążliwych stanowią: Karta Nauczyciela, rozporządzenie, a także regulamin uchwalony przez organ prowadzący daną placówkę. Przy ustalaniu, czy praca nauczyciela jest pracą w warunkach trudnych lub uciążliwych, dyrektor szkoły powinien uwzględniać te trzy akty prawa. 

Regulacje prawne vs. praktyka

Mimo iż powyższe przepisy nie wydają się skomplikowane, w praktyce pojawiło się kilka problemów przy ich stosowaniu. Dwa z nich są naprawdę istotne, bowiem prędzej czy później zmierzy się z nimi każdy dyrektor zmuszony do oceny warunków pracy swoich nauczycieli. 

Pierwszy problem dotyczy relacji między warunkami trudnymi a warunkami uciążliwymi, a dokładniej tego, czy są to zupełnie dwie odrębne sytuacje, czy może są one od siebie w jakiś sposób zależne. Dyrektorzy szkół zastanawiają się bowiem, czy pracą nauczycieli wykonywaną w warunkach uciążliwych jest praca nauczycieli wykonywana w warunkach trudnych obwarowana dodatkowymi przesłankami.

Wykaz warunków trudnych znajduje się w § 8 rozporządzenia. Wyjaśniając pojęcie „warunki trudne”, ustawodawca posłużył się definicją zakresową, czyli dokonał wyliczenia warunków pracy, które uznawać należy za trudne warunki pracy. Przed wyliczeniem zawarł następującą treść: „za pracę wykonywaną w warunkach trudnych uznaje się prowadzenie przez nauczycieli”. Treść ta wchodzi w skład definicji pojęcia „warunków trudnych”.

Wykaz warunków uciążliwych znajduje się w § 9 rozporządzenia. Ustawodawca skonstruował definicję w ten sam sposób jak poprzednio, czyli poprzez wyliczenie. Ponownie przed wyliczeniem zawarł treść o następującym brzmieniu (wchodzącą w skład definicji pojęcia „warunki uciążliwe”): „za pracę wykonywaną w warunkach uciążliwych uznaje się prowadzenie przez nauczycieli zajęć w trudnych warunkach”. Ustawodawca dodał zatem pracę w warunkach trudnych do definicji pracy w warunkach uciążliwych. 

W obliczu powyższego, bez wątpienia pracą wykonywaną w warunkach uciążliwych jest praca wykonywana w warunkach trudnych obwarowana dodatkowymi przesłankami. Tym samym wypłata dodatku do wynagrodzenia dla nauczycieli za pracę w warunkach uciążliwych zależy od tego, czy warunki ich pracy stanowią warunki trudne. W związku z tym w pierwszej kolejności należy zawsze ustalić, czy warunki pracy nauczyciela stanowią trudne warunki pracy. Dopiero po ustaleniu, czy występują trudne warunki pracy, należy przystąpić do ustalania, czy występują dodatkowe przesłanki pozwalające na uznanie konkretnej pracy za pracę w warunkach uciążliwych. 

Na powyższą wykładnię przepisów rozporządzenia wskazują również liczne orzeczenia sądowe, m.in. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 5 lutego 2009 r. (sygn. akt III SA/Kr 405/08) i wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 30 listopada 2010 r. (sygn. akt IV SA/Wr 552/10).

Materia ta nie jest zatem tak skomplikowana, jak wydawało się na początku. Skąd więc wątpliwości dyrektorów szkół?

Przede wszystkim wynikają one z poprzednich regulacji prawnych dotyczących trudnych i uciążliwych warunków pracy. Początkowo rzeczywiście trudne warunki pracy i uciążliwe warunki pracy nie były w jakikolwiek sposób ze sobą zbieżne. Niemniej jednak stopniowo ustawodawca uzależniał uciążliwe warunki pracy od trudnych warunków pracy. Obecnie nie ma już żadnych wątpliwości co do tego, że uciążliwe warunki pracy stanowią pracę w warunkach trudnych obwarowanych dodatkowymi przesłankami. 

Wątpliwości dyrektorów szkół wynikają również z chęci wynagrodzenia swoich nauczycieli za ciężką pracę. Omawiane przepisy są dość restrykcyjne, dlatego spełnienie wszystkich przesłanek do uzyskania dodatku za uciążliwe warunki pracy jest trudne. Nie zmienia to jednak faktu, iż praca z konkretną grupą dzieci jest naprawdę uciążliwa. 

Drugim istotnym problemem przy stosowaniu omawianych regulacji prawnych w praktyce jest kwestia zbieguw prawa do wypłaty dodatku za warunki trudne oraz do wypłaty dodatku za warunki uciążliwe. 

Jak już wskazywano powyżej, zgodnie z art. 34 ust. 1 Karty Nauczyciela nauczycielom pracującym w trudnych lub uciążliwych warunkach przysługuje z tego tytułu dodatek za warunki pracy. Redakcja tego przepisu rzeczywiście może rodzić wątpliwości, jakie i ile dodatków ma wypłacić dyrektor w przypadku pracy zarówno w warunkach trudnych, jak i w warunkach uciążliwych, zwłaszcza że praca w warunkach uciążliwych jest zawsze również pracą w warunkach trudnych. 
 

Warto zwrócić uwagę na coś bardzo istotnego z punktu widzenia prawnika – użycie przez ustawodawcę spójnika „lub”. W języku prawniczym spójnik ten stanowi alternatywę nierozłączną, co oznacza, że przepis znajdzie zastosowanie zarówno gdy nauczyciel będzie pracować tylko w warunkach trudnych bądź tylko w warunkach uciążliwych, jak i wówczas gdy będzie pracować w warunkach trudnych i jednocześnie w warunkach uciążliwych. 

Poza analizą przepisów jest także spojrzenie „życiowe” na powyższy problem. Każdy dyrektor i nauczyciel wie, że praca w warunkach uciążliwych jest bardziej obciążająca niż praca w warunkach trudnych. Wypłacanie wówczas jedynie jednego dodatku, tj. dodatku za pracę w warunkach uciążliwych, byłoby krzywdzące dla nauczycieli pracujących w tych warunkach. Taki sam dodatek otrzymywałby nauczyciel, który pracuje jedynie w warunkach trudnych (a więc łatwiejszych niż warunki uciążliwe). 

Posługując się wcześniejszym przykładem, co ma zrobić dyrektor w sytuacji, gdy faktycznie wśród dzieci, z którymi pracuje nauczycielka, znajdowałoby się jedno dziecko upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym z odrębnym planem nauczania? Czy w takiej sytuacji należałoby wypłacić nauczycielce tylko dodatek za warunki uciążliwe, a nie wypłacać już dodatku za warunki trudne? Oczywistym jest, że wzbogacenie grupy o kolejne dziecko potrzebujące szczególnej uwagi pedagoga dodatkowo utrudnia pracę. Czy dyrektor powinien wtedy wypłacić nauczycielce dwa dodatki? Na takie działanie wskazuje poczucie sprawiedliwości społecznej. Jak do tego problemu podchodzą sądy? 

Orzecznictwo w sprawie dodatku do wynagrodzenia

Problem ten był przedmiotem rozważań sądów w Polsce – zarówno administracyjnych, jak i powszechnych. Stoją one na tym samym stanowisku, zgodnie z którym nauczycielowi pracującemu zarówno w warunkach uciążliwych, jak i warunkach trudnych przysługują dwa dodatki do wynagrodzenia z tego tytułu. 

Podsumowując, nauczycielowi wykonującemu pracę w warunkach trudnych należy wypłacić jeden dodatek, natomiast nauczycielowi wykonującemu pracę w warunkach uciążliwych należy się dodatek zarówno za pracę w warunkach trudnych, jak i dodatek za pracę w warunkach uciążliwych, tj. dwa dodatki.