Obserwacja zajęć przez dyrektora

Chcesz lepiej poznać ten temat? Sprawdź nasz artykuł: Metody pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym

Czy dyrektor może wejść do klasy na lekcję bez uprzedzenia, czy po wcześniejszym umówieniu się (w jaki sposób)? Czy dyrektor może przyjść do mnie na hospitację/obserwację kilka razy w ciągu roku szkolnego, a do innych nauczycieli tylko raz albo w ogóle? Czy dyrektor może przyjść na obserwację trwającą 10–20 minut, czy powinien być na całych zajęciach? Czy dyrektor może wysłać na obserwację zajęć kogoś innego? Proszę o podstawę prawną. Czy dyrektor powinien omówić ze mną lekcję, którą obserwował? Jak taka rozmowa powinna wyglądać? 
Z treści tych nauczycielskich pytań wyłania się zadziwiający obraz szkolnej rzeczywistości, pokazujący, że:

• znajomość przepisów prawa oświatowego (przynajmniej w kwestii wewnętrznego nadzoru pedagogicznego) oraz świadomość uprawnień dyrektora przedszkola/szkoły/placówki nie jest mocną stroną nauczycieli,
• brak jest właściwych relacji między dyrektorem a gronem pedagogicznym,
• rada pedagogiczna bezrefleksyjnie przyjmuje we wrześniu przygotowany przez dyrektora plan nadzoru pedagogicznego, w którym ujęte są także obserwacje zajęć,
• rada pedagogiczna nie zna/nie pamięta procedury prowadzenia obserwacji zajęć.

Tę wiedzę nauczyciele muszą posiadać

Zadaniem dyrektora jest zadbać o to, aby nauczyciele znali zasady obserwacji zajęć. Dyrektor powinien stale tę wiedzę wśród swojej kadry aktualizować, przypominać i utrwalać. Rzecz jasna w oparciu o obowiązujace przepisy, jakimi są obecnie:

Artykuł 60 ust. 7 ustawy Prawo oświatowe: 
Dyrektor szkoły lub placówki oraz inni nauczyciele zajmujący stanowiska kierownicze, z zastrzeżeniem art. 62 ust. 2, sprawują nadzór pedagogiczny w stosunku do nauczycieli zatrudnionych w szkołach i placówkach, a w szkołach i placówkach prowadzących kształcenie zawodowe oraz u pracodawców, u których jest organizowana praktyczna nauka zawodu, także w stosunku do instruktorów praktycznej nauki zawodu.

Rozporządzenie MEN z dnia 25 sierpnia 2017 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z 2017 r., poz. 1658 oraz z 2019 r., poz. 1627):
§ 3 ust. 1 i 4: 
1. Nadzór pedagogiczny jest realizowany przez wykonywanie zadań i czynności określonych w art. 55 ustawy, w trybie działań planowych lub doraźnych.
4. Działania planowe i doraźne prowadzone przez dyrektorów szkół i placówek wynikają z potrzeb szkoły lub placówki.

§ 22 ust. 1–3: 
1. Dyrektor szkoły lub placówki we współpracy z innymi nauczycielami zajmującymi stanowiska kierownicze, w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego: 
1) przeprowadza ewaluację wewnętrzną i wykorzystuje jej wyniki do doskonalenia jakości pracy szkoły lub placówki,
2) kontroluje przestrzeganie przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły lub placówki,
3) wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań, w szczególności przez: diagnozę pracy szkoły lub placówki, planowanie działań rozwojowych, w tym motywowanie nauczycieli do doskonalenia zawodowego, prowadzenie działań rozwojowych, w tym organizowanie szkoleń i narad, monitoruje pracę szkoły lub placówki.
2. Ewaluację wewnętrzną przeprowadza się w odniesieniu do zagadnień uznanych w szkole lub placówce za istotne w jej działalności. 
3. W celu realizacji zadań, o których mowa w ust. 1, dyrektor szkoły lub placówki we współpracy z nauczycielami, o których mowa w ust. 1, w szczególności: analizuje dokumentację przebiegu nauczania, obserwuje prowadzone przez nauczycieli zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze oraz inne zajęcia i czynności wynikające z działalności statutowej szkoły lub placówki.

§ 23 ust. 1–3: 

• Dyrektor szkoły lub placówki opracowuje na każdy rok szkolny plan nadzoru pedagogicznego, który przedstawia na zebraniu rady pedagogicznej, a w przypadku szkoły lub placówki, w której nie tworzy się rady pedagogicznej – na zebraniu z udziałem nauczycieli i osób niebędących nauczycielami, które realizują zadania statutowe szkoły lub placówki, w terminie do dnia 15 września roku szkolnego, którego dotyczy plan. 
• Plan nadzoru pedagogicznego jest opracowywany z uwzględnieniem wniosków z nadzoru pedagogicznego sprawowanego w szkole/placówce w poprzednim roku szkolnym oraz podstawowych kierunków realizacji polityki oświatowej państwa.
• Plan nadzoru pedagogicznego zawiera w szczególności: przedmiot ewaluacji wewnętrznej oraz termin jej przeprowadzenia, tematykę i terminy kontroli przestrzegania przez nauczycieli przepisów prawa dotyczących działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej szkoły/placówki, zakres wspomagania nauczycieli w realizacji ich zadań, plan obserwacji oraz zakres monitorowania.

Procedura prowadzenia obserwacji zajęć

Sposób prowadzenia obserwacji zajęć określa dyrektor szkoły. Samodzielnie lub we współpracy z radą pedagogiczną może wypracować odpowiednią procedurę dostosowaną do potrzeb swojego przedszkola lub szkoły, określającą ogólne zasady prowadzenia obserwacji oraz ich szczegółową organizację. Rzecz jasna, musi potem zapoznać z nią wszystkich swoich nauczycieli. Oto elementy, które powinny znaleźć się w takiej procedurze:

• cel, jakiemu dana procedura ma służyć,
• zakres obowiązywania (jakie zajęcia są obserwowane),
• osoby odpowiedzialne za realizację określonego w procedurze celu (kto prowadzi obserwacje),
• podstawy prawne i dokumenty, które posłużyły do opracowania procedury,
• definicje pojęć stosowanych w procedurze, co don których mogą wystąpić problemy z interpretacją (jak np. obserwacja diagnozująca, obserwacja doradczo-doskonaląca, czyli wspomagająca, obserwacja oceniająca oraz obserwacja kontrolna) i informacje które z obserwacji dyrektor zapowiada, a które prowadzone są bez zapowiedzi,
• sposób realizacji – podejmowane działania (jakie metody i narzędzia stosuje się w czasie obserwacji),
• załączniki, czyli wzory formularzy, druków, na których są dokonywane zapisy będące wynikiem realizacji procedury (w jaki sposób będzie dokumentowana obserwacja).

Procedura obowiązująca w placówce może także obligować dyrektora, w przypadku obserwacji zapowiadanych, do szczegółowego zapoznania się z dokumentacją prowadzoną przez nauczyciela i warsztatem jego pracy. Powinna także zawierać zapis pozwalający dyrektorowi osobiście rozstrzygać we wszystkich sprawach nieuregulowanych w procedurze oraz kończyć się informacją, od kiedy obowiązuje ona w placówce.
Procedura tworzona jest nie tylko dla dyrektora i jego zastępcy, którzy są zobowiązani do obserwowania zajęć, ale również dla samych nauczycieli. Dlatego – poza podpisem dyrektora – powinny pod nią znaleźć się podpisy wszystkich nauczycieli, potwierdzające, że się z nią zapoznali.

WAŻNE

• Poza obserwacją planowaną, zapowiedzianą przez dyrektora w planie nadzoru pedagogicznego, może też być prowadzona obserwacja doraźna, bez wcześniejszego uprzedzenia. 
• Dyrektor ma prawo w razie potrzeby zmienić liczbę i terminy obserwacji planowanych oraz ich tematykę, czyli te aspekty, na które będzie zwracał szczególną uwagę.
• Obserwacja może dać obraz pełnej rzeczywistości lub jej fragment. Dlatego dyrektor może przyjąć, że obserwacja może być realizowana na zajęciach prowadzonych przez tego samego nauczyciela, nauczycieli wybranych zajęć (np. godziny wychowawczej), na pierwszej godzinie lekcyjnej, obejmować fragment zajęć (5, 10, 15 minut), całe zajęcia lub grupę zajęć, albo – w przypadku przedszkola – cały dzień w jednym oddziale.

Obserwując, dyrektor szuka odpowiedzi

Obserwacja zajęć powadzona przez dyrektora przedszkola/szkoły czy placówki nie może być sztuką dla sztuki. Ma dać odpowiedź na nurtujące dyrektora pytania, które w zależności od diagnozowanego zakresu mogą być naprawdę różne, np.: Jakie techniki i postawy zastosował nauczyciel, by przyciągnąć uwagę dzieci? Jak podtrzymywał zainteresowanie tematyką zajęć? Jak rozwiązywał problem słabnącej motywacji? Jaką rolę odegrały w czasie zajęć informacje zwrotne? Czy cele zajęć były jasne, przydatne i właściwe? Czy realizowane treści programu wychowania przedszkolnego/programu nauczania odpowiadają osiągnięciom dzieci na koniec wychowania przedszkolnego/uczniów na koniec danego etapu edukacji? Czy treści dobrane do osiągnięcia celu realizowane są w toku aktywnego wykonywania zadań przez dziecko/ucznia (poziom wykonania zadań, stopień sprawdzenia przez nauczyciela poziomu osiągnięć)?
Wszystko zależy od tego, czy obserwacja prowadzona przez dyrektora ma dać obraz pełnej rzeczywistości, czy tylko jej fragmentu, czy dotyczyć ma np. wszystkich form zajęć realizowanych przez nauczyciela, czy jedynie pracy grupowej dzieci/uczniów. 
W tym miejscu warto przypomnieć, że w praktyce najczęściej stosowana jest:

• obserwacja zogniskowana, zwana też selektywną, skoncentrowana na jednym lub kilku zagadnieniach typu:
  • wykorzystanie czasu podczas lekcji,
  • wzory interakcji,
  • techniki aktywizacji dzieci/uczniów,
  • techniki organizacji pracy w grupie/klasie,
  • sposób udzielania dzieciom/uczniom instrukcji i wyjaśnień,
  • sposoby poprawiania błędów, feedback nauczyciela,
  • ocenianie osiągnięć dziecka/ucznia,
  • strategie utrzymania dyscypliny w grupie/klasie,
  • strategie działania w obliczu pojawiających się problemów itd.;
• obserwacja standaryzowana, skategoryzowana – gdzie przed jej rozpoczęciem należy przygotować listę/zestaw kategorii zachowań nauczyciela i uczniów, które są interesujące ze względu na badany problem/zakres i które planujemy obserwować (scheduła obserwacyjna).

Obserwacja zajęć stawia przed dyrektorem wymagania

Wchodząc na zajęcia prowadzone przez nauczyciela, trzeba mieć na uwadze nie tylko cel obserwacji i jej przebieg zgodny z przyjętą procedurą. Kapitalne znaczenie ma również sprostanie konkretnym wymaganiom, jak: 

• zajęcie w sali nieeksponowanego miejsca,
• skupienie się na bezpośredniej obserwacji zajęć,
• nieingerowanie w zaplanowany temat i tok obserwowanych zajęć – powstrzymanie się od ingerowania w pracę uczniów,
• zachowanie taktu,
• poszanowanie godności nauczyciela,
• odnotowanie faktu obserwacji w dzienniku zajęć – oczywiście po jej zakończeniu,
• nienawiązywanie kontaktów wzrokowych ani z ucz- niami, ani z osobą prowadzącą zajęcia – taki kontakt często stymuluje interakcję.

Jednym słowem, dyrektor powinien starać się za wszelką cenę zminimalizować wpływ swojej obecności na uczniów i przebieg obserwowanych zajęć.

Po obserwacji konieczna jest informacja zwrotna dla nauczyciela

Nauczyciele często sygnalizują, że dyrektor nie omawia z nimi obserwowanych zajęć, nie dzieli się swoimi refleksjami, nie wskazuje, co było wykonane prawidłowo, co ewentualnie warto/należy poprawić, nie udziela praktycznych wskazówek. Specjaliści od ewaluacji rekomendują dyrektorom pięciostopniowy sposób przeprowadzenia takiej rozmowy:

1. W trakcie spotkania z nauczycielem (w najwcześniejszym możliwym terminie po przeprowadzonej obserwacji) najpierw to on przedstawia, z czego jest zadowolony, co się udało, jakie sukcesy widzi w przeprowadzonych zajęciach. Chodzi o to, aby rozmowę zacząć od pozytywnych aspektów, które widzi sam nauczyciel.
2. Następnie dyrektor przekazuje nauczycielowi własne spostrzeżenia (Oto, co zauważyłem…) dotyczące kolejnych mocnych stron/momentów zajęć, popiera je zgromadzonymi faktami, odnosząc się do obszaru obserwacji. Unika przy tym domysłów, ocen i interpretacji. Informacje, które dotyczą mocnych stron pracy nauczyciela, powinny być później wykorzystane do budowania zmiany w jego warsztacie pracy. Dyrektor dba o to, aby budować na pozytywach.
3. Dyrektor zadaje pytania precyzujące dotyczące obserwowanych zajęć. Nauczyciel udziela dodatkowych informacji. Chodzi o to, by dyrektor, który zaobserwował pewne kwestie do zmiany, sprawdził w rozmowie z nauczycielem, czy jego obserwacje nie są mylne. Trudnością na tym etapie jest powstrzymanie się od uwag na temat obserwowanych zajęć, zadawanie wyłącznie pytań precyzujących, a nie pytań sugerujących.
4. Przystępując do propozycji modyfikacji, dyrektor powinien najpierw dać nauczycielowi czas na pomysły, a dopiero na jego wyraźne życzenie przedstawić swoje propozycje, podzielić się własnymi propozycjami modyfikacji, przy czym zawsze powinien wyjaśnić, jakie jest ich powiązanie z faktami zaobserwowanymi podczas zajęć. Modyfikacje powinny dotyczyć obszaru obserwacji, a nie wszystkich możliwych pomysłów na poprawę zrealizowanych zajęć. W rozmowie dyrektor nie może upierać się przy swoim zdaniu na temat tego, co widział i usłyszał podczas zajęć, lub tego, co jego zdaniem można byłoby poprawić. Propozycja modyfikacji może przebiegać w trzech etapach:
   • przedstawienie pozytywnego działania nauczyciela, które dyrektor zaobserwował;
   • wskazanie, jaką korzyść przynosi to działanie dzieciom/uczniom;
   • określenie wynikającej z tego rekomendacji, np.: Zauważyłem, że podałeś cele dziecku/uczniowi. Dzięki temu każdy wiedział, co ma robić, czego ma się nauczyć i mógł monitorować realizację celów. Co myślisz o tym, aby wzmocnić to działanie poprzez sprawdzenie, jak dzieci/uczniowie zrozumieli cele zajęć/lekcji?
5. Nauczyciel wybiera modyfikacje, które uważa za istotne i chce wykorzystać do udoskonalenia swoich zajęć. Przedstawia uzasadnienie wybranych zmian, deklaruje, w jakim trybie chce wprowadzać zmianę i planuje jej harmonogram. Byłoby wskazane, aby nauczyciel przy początkowych obserwacjach wybierał jeden pomysł i wokół niego budował zmianę. W miarę wdrażania się w praktykę ilość modyfikacji może się zwiększać. Każda wybrana zmiana powinna zostać wdrożona do następnej obserwacji. Warto, aby dyrektor skończył rozmowę o obserwowanych zajęciach pytaniem: Jakiej pomocy potrzebujesz ode mnie? Powinien pozostawić nauczyciela z pozytywnym komentarzem na temat odbytej obserwacji.

Wskazane jest, aby dyrektor podczas omówienia obserwacji zapisał wnioski sformułowane przez nauczyciela i modyfikacje, które chce on wprowadzić, a także plan wprowadzenia zmiany, i przekazał mu tę notatkę. Wtedy nauczyciel, którego zajęcia były poddane analizie, wychodzi z omówienia z wnioskami, refleksją nad ich przebiegiem, gotowym planem wprowadzenia zmiany i przewidywanym terminem ponownej obserwacji.

Dokumentacja obserwacji zajęć

Bezspornym faktem jest, że prowadzenie przez dyrektora obserwacji zajęć powinno być dokumentowane. W żadnym akcie prawnym nie ma jednak gotowych wzorów takiej dokumentacji. Warto więc zadbać o opracowanie własnych arkuszy obserwacyjnych, oczywiście sugerując się procedurą obowiązującą w danym przedszkolu czy szkole.

Literatura

Rudzińska Z., Nadzór pedagogiczny w przedszkolu i szkole. 
Praktyczne zastosowanie nowych przepisów + CD, Wydawnictwo Wiedza i Praktyka, 2019.