Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne

Podstawa prawna przyznania świadczenia kompensacyjnego

Omawiane świadczenie kompensacyjne przyznawane jest na podstawie art. 3 ustawy z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (t.j. Dz. U. z dnia 16 stycznia 2018 r., poz. 128) nauczycielom, wychowawcom i innym pracownikom pedagogicznym zatrudnionym w:

1. publicznych i niepublicznych przedszkolach;
2. szkołach publicznych i niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych;
3. publicznych i niepublicznych placówkach kształcenia ustawicznego i placówkach, o których mowa w art. 2 pkt 7 i 8 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z dnia 19 czerwca 2019 r., poz. 1148), a więc:

• młodzieżowych ośrodkach wychowawczych,
• młodzieżowych ośrodkach socjoterapii,
• specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych,
• specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki, metod pracy i wychowania,
• ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych umożliwiających dzieciom i młodzieży upośledzonym umysłowo w stopniu głębokim oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi, z których jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność intelektualna, realizację obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki,
• placówkach zapewniających opiekę i wychowanie uczniom w okresie pobierania nauki poza miejscem stałego zamieszkania.

W konsekwencji, jeżeli dana placówka nie jest wymieniona w ustawie o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, nawet mimo wykonywania podobnej pracy okres tego zatrudnienia nie może być zaliczony jako praca w szkolnictwie dająca prawo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego.

Warunki przesądzające o przyznaniu świadczenia

W celu otrzymania świadczenia kompensacyjnego nauczyciel musi spełnić łącznie kilka warunków określonych w art. 4 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. 
 

W wyroku SN z dnia 24 października 2017 r. (sygn. akt II UK 458/16) sąd wskazał, że warunki do nabycia prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego nie mogą zostać spełnione po utracie przez ubezpieczonego statusu nauczyciela. Oznacza to zwłaszcza, że warunek osiągnięcia stosownego wieku musi zostać spełniony do dnia rozwiązania nauczycielskiego zatrudnienia, a nie po jego ustaniu.
Z kolei w wyroku SN z dnia 8 września 2015 r. (sygn. akt IUK 468/14) sąd wskazał:

• wyklucza możliwość nabycia świadczenia kompensacyjnego podjęcie przez nauczyciela, po rozwiązaniu stosunku pracy, innego zatrudnienia, gdy w dacie rozwiązania stosunku pracy nie osiągnął on wymaganego ustawą wieku. Traci on wówczas wymagany ustawą o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych status nauczyciela, a tylko spełnienie się łącznie wszystkich przesłanek koniecznych do nabycia świadczenia kompensacyjnego powoduje powstanie prawa do tego świadczenia,
• nauczyciel ubiegający się o przyznanie nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, który spełnia przesłanki wymienione w art. 4 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, pozostający w kilku stosunkach pracy, aby nabyć prawo do tego świadczenia, zobligowany jest rozwiązać stosunek pracy wyłącznie z jednostkami wymienionymi w art. 2 pkt 1 tej ustawy,
• jeżeli w dniu rozwiązania przez nauczyciela stosunku pracy z placówką, o której mowa w art. 2 pkt 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych, spełniał on warunki stażu pracy i wieku wynikające z art. 4 ust. 1 pkt 1 i 2 tej ustawy, to dla nabycia prawa do świadczenia kompensacyjnego bez znaczenia jest pozostawanie przez tego nauczyciela równolegle w innym zatrudnieniu.

Natomiast w uchwale składu siedmiu sędziów SN z dnia 27 kwietnia 2016 r. (sygn. akt III PZP 1/16) wskazano, że warunek rozwiązania stosunku pracy wymagany do nabycia nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego (art. 4 ust. 1 pkt 3 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych) jest spełniony również w przypadku, gdy umowa o pracę rozwiązuje się z upływem czasu, na który była zawarta (dotyczy to nauczycieli zatrudnionych na podstawie umów o pracę na czas określony).

Wniosek o przyznanie świadczenia

Jeżeli nauczyciel spełnia wskazane powyżej warunki, będzie miał możliwość otrzymania świadczenia kompensacyjnego. Prawo do świadczenia powstaje bowiem z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa. Wyjątkowo, w przypadku pobierania zasiłku chorobowego lub świadczenia rehabilitacyjnego, prawo do świadczenia powstaje z dniem zaprzestania pobierania tego zasiłku lub świadczenia (art. 7 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych).
Wniosek o świadczenie kompensacyjne nie musi być złożony w tym samym roku, w którym uprawniony do niego nauczyciel osiągnie wymagany prawem wiek.
Może zostać złożony także w późniejszym czasie, aż do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Jednak nauczyciele, którzy do końca 2032 r. nie osiągną wymaganego wieku (59 lat dla kobiet i 64 lata dla mężczyzn), nie będą mogli skorzystać ze świadczenia kompensacyjnego. Będą oni mogli skorzystać wyłącznie z emerytury po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego. ZUS umożliwia skorzystanie ze świadczenia kompensacyjnego również tym nauczycielom, którzy wiek 55 lat osiągnęli jeszcze przed 2009 r.
Wniosek o nauczycielskie świadczenie kompensacyjne należy złożyć bezpośrednio lub za pośrednictwem szkoły na druku ZUS ENSK do oddziału lub inspektoratu ZUS właściwego ze względu na miejsce zameldowania na pobyt stały osoby ubiegającej się o świadczenie. Jeżeli osoba mieszka za granicą, wniosek należy złożyć w oddziale lub inspektoracie właściwym ze względu na ostatnie miejsce zameldowania na pobyt stały w Polsce. Do wniosku należy ponadto dołączyć dokumenty niezbędne do ustalenia prawa do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego oraz jego wysokości, tj.:

• kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS Rp-6),
• zaświadczenia pracodawców (świadectwa pracy) bądź inne dokumenty właściwych organów, urzędów czy organizacji potwierdzające okresy składkowe i nieskładkowe w Polsce,
• zaświadczenia pracodawców (świadectwa pracy) potwierdzające wykonywanie pracy w jednostkach oświatowych wymienionych w art. 2 pkt 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych.

Warunek osiągnięcia stosownego wieku musi zostać spełniony do dnia rozwiązania nauczycielskiego zatrudnienia, a nie po jego ustaniu.

Złożenie wniosku stanowi podstawę do wszczęcia postępowania w ZUS, a więc rozpatrzenia uprawnień oraz wydania decyzji. Wniosek powinien zawierać wszystkie dane niezbędne do jego rozpatrzenia, tj. dane identyfikacyjne osoby zainteresowanej (PESEL, NIP, nazwisko, nazwisko rodowe, imiona, imię ojca i matki, obywatelstwo oraz datę urodzenia), zawód, dane adresowe oraz wypełnioną dalszą część wniosku.
Należy mieć na uwadze, że w razie śmierci osoby, która zgłosiła wniosek o świadczenie, świadczenie należne jej do dnia śmierci wypłaca się małżonkowi, dzieciom, z którymi osoba ta prowadziła wspólne gospodarstwo domowe, a w przypadku ich braku – małżonkowi i dzieciom, z którymi osoba ta nie prowadziła wspólnego gospodarstwa domowego, a w razie ich braku – innym członkom rodziny uprawnionym do renty rodzinnej lub na których utrzymaniu pozostawała ta osoba. Roszczenie o wypłatę świadczenia wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, której świadczenie przysługiwało, chyba że przed upływem tego okresu zostanie zgłoszony wniosek o dalsze prowadzenie postępowania (art. 10 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych).
 

Od decyzji w sprawie świadczenia przysługuje odwołanie do sądu, na zasadach określonych w art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz. U. z dnia 18 lutego 2019 r., poz. 300 z późn. zm.).

Wysokość świadczenia

Przepis art. 5 ust. 1 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych przewiduje, że świadczenie stanowi równowartość kwoty będącej wynikiem podzielenia podstawy obliczenia emerytury, ustalonej w sposób określony w art. 25 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez średnie dalsze trwanie życia dla osób w wieku 60 lat, ustalone według obowiązujących w dniu zgłoszenia wniosku o przyznanie świadczenia tablic średniego trwania życia, o których mowa w art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 
W przypadku gdy uprawniony jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego, przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury składki na ubezpieczenie emerytalne zewidencjonowane na jego koncie w ZUS zwiększa się przez pomnożenie wskaźnikiem korygującym 19,52/12,22, który stanowi stosunek pełnej wysokości składki na ubezpieczenie emerytalne do wysokości zewidencjonowanej na koncie ubezpieczonego w ZUS.
Kwota świadczenia nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury, a samo świadczenie podlega waloryzacji na zasadach i w terminach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń w art. 88, art. 89 i art. 93 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Świadczenie kompensacyjne wypłacane jest przez właściwą ze względu na miejsce zamieszkania uprawnionego jednostkę terenową ZUS. Świadczenie jest wypłacane za miesiąc kalendarzowy w terminach i na zasadach przewidzianych dla wypłaty emerytur określonych w art. 129, art. 130, art. 132–135 i art. 136b ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Oznacza to m.in., że:

• świadczenie wypłaca się, poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek,
• świadczenie wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji organu rentowego jako termin płatności świadczeń.

Kwotę świadczenia za niepełny miesiąc ustala się, dzieląc kwotę świadczenia przez liczbę dni kalendarzowych w miesiącu, a otrzymaną kwotę mnoży się przez liczbę dni kalendarzowych, za które świadczenie przysługuje. Natomiast w razie śmierci uprawnionego wstrzymanie wypłaty świadczenia następuje od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym zmarła osoba uprawniona (art. 16 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych).

Kwotę świadczenia za niepełny miesiąc ustala się, dzieląc kwotę świadczenia przez liczbę dni kalendarzowych w miesiącu, a otrzymaną kwotę mnoży się przez liczbę dni kalendarzowych, za które świadczenie przysługuje. 

Należy również pamiętać, że w razie zbiegu prawa do świadczenia z prawem do renty, uposażenia w stanie spoczynku, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub innego świadczenia o charakterze emerytalnym lub rentowym, ustalonym na podstawie odrębnych ustaw, przysługuje tylko jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez uprawnionego (art. 17 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych). W przypadku skorzystania z prawa do świadczenia nie przysługuje prawo do rekompensaty, o której mowa w ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz. U. z dnia 8 października 2018 r., poz. 1924).

Zawieszenie prawa do świadczenia kompensacyjnego

Nauczycielskie świadczenie kompensacyjne może ulec zawieszeniu w sytuacji, gdy pobierający je nauczyciel podejmie pracę. Zawieszenie bez względu na wysokość uzyskiwanego przychodu będzie miało miejsce, gdy uprawniony do świadczenia podejmie pracę w charakterze nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego w jednostkach, o których mowa w art. 1 KN (art. 9 ust. 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych). Natomiast jeżeli uprawniony do świadczenia kompensacyjnego uzyskuje przychód z tytułu innej pracy albo prowadzenia działalności oraz z pobieranych zasiłków (chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, wyrównawczego), świadczenia rehabilitacyjnego i wyrównawczego, dodatku wyrównawczego, a także wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłaconego na podstawie przepisów 
art. 92 k.p., świadczenie kompensacyjne ulega:

• zawieszeniu – jeżeli przychód wynosi kwotę wyższą niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS (art. 9 ust. 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych w zw. z art. 104 ust. 7 ustawy o emeryturach i rentach z FUS),
• zmniejszeniu – jeżeli przychód wynosi kwotę przekraczającą 70% ww. przeciętnego wynagrodzenia, nie wyższą niż 130% tego wynagrodzenia (art. 9 ust. 2 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych w zw. z art. 104 ust. 8 ustawy o emeryturach i rentach z FUS).

Analogiczną zasadę będzie się stosowało w przypadku, gdy uprawniony do świadczenia będzie wykonywał pracę w jednostkach, o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1, 4, 5 KN, lecz nie w charakterze uzasadniającym objęcie przepisami KN.

Ustanie prawa do świadczenia

Świadczenie kompensacyjne jest pobierane wyłącznie do momentu nabycia prawa do emerytury. Zgodnie z art. 8 ustawy o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych ustaje ono z dniem:

1. poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, która jest ustalona decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego, określonego w odrębnych przepisach;
2. poprzedzającym dzień osiągnięcia przez uprawnionego wieku:
   a. 60 lat – w przypadku kobiet,
   b. 65 lat – w przypadku mężczyzn

– jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonego decyzją organu rentowego lub innego organu emerytalno-rentowego określonego w odrębnych przepisach.
Prawo do świadczenia ustaje także z dniem śmierci uprawnionego.