Ostatnie dziesięciolecia całkowicie zmieniły tryb życia młodych ludzi, którzy obecnie znacznie więcej czasu spędzają w zamkniętych pomieszczeniach przed ekranami telefonów i komputerów niż na świeżym powietrzu. Radykalnie ograniczony został ich fizyczny kontakt z przyrodą. Na swobodną zabawę w naturze dzieci nie tylko nie mają czasu, ale często także chęci, nie widząc w niej nic interesującego, a nawet postrzegając ją jako niebezpieczną. „Jednak w tym samym czasie, gdy więź łącząca młodych ludzi ze światem przyrody zanika, coraz większa liczba badań wskazuje na bezpośredni i jednoznacznie pozytywny wpływ przyrody na nasze zdrowie psychiczne, fizyczne i duchowe” (Louv, 2005).
Termin „zespół deficytu natury” jako pierwszy wprowadził amerykański dziennikarz, pisarz i eseista Richard Louv. W wydanej w 2005 r. i przetłumaczonej na kilkanaście języków książce Ostatnie dziecko lasu Louv zaprezentował swoje przypuszczenie, iż wzrastająca liczba zaburzeń psychosomatycznych może mieć swe źródło w znacznie ograniczonym kontakcie dzieci z przyrodą. Objawami deficytu natury mogą być m.in. problemy z nauką, komunikacją, nadpobudliwością czy uwagą, jak również alergie, nadwaga i bezsenność. Z drugiej strony zabawa i edukacja na świeżym powietrzu znacznie obniżają stres, poprawiają koncentrację, zdolności poznawcze, kreatywność i zaangażowanie uczniów, a ponadto wpływają korzystnie na ich zdrowie fizyczne, m.in. zapobiegając otyłości, wzmacniając kręgosłup, chroniąc wzrok, poprawiając koordynację ruchową oraz odporność organizmu. Nic więc dziwnego, że na świecie rośnie liczba instytucji oraz organizacji czynnie włączających się w obniżanie deficytu natury u dzieci. Warto wspomnieć np. o godnej podziwu inicjatywie, jaką jest Dzień Pustej Klasy organizowany w Polsce od 8 lat przez Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” w Łodzi. W bieżącym roku udział w akcji wzięło ponad 1300 szkół i przedszkoli, zaangażowanych było 10 tysięcy nauczycieli i nauczycielek, a 180 tysięcy dzieci i młodzieży wyszło w teren, co wyraźnie pokazuje duże zapotrzebowanie na tego rodzaju przedsięwzięcia.
Jednym ze sposobów budowania bezpośredniej relacji uczniów z przyrodą, a tym samym zapobiegania zespołowi deficytu natury, może być edukacja prowadzona w terenie, m.in. przez specjalistów pracujących w parkach narodowych oraz w parkach krajobrazowych. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627) prowadzenie działań związanych z edukacją przyrodniczą należy (obok prowadzenia działań ochronnych w ekosystemach parku oraz udostępniania obszaru parku) do głównych zadań parków narodowych. Wszystkie parki narodowe utworzone na terenie polskich Karpat (Babiogórski PN, Bieszczadzki PN, Gorczański PN, Magurski PN, Pieniński PN oraz Tatrzański PN) posiadają bogatą ofertę edukacyjną skierowaną do szkół, z którą można się zapoznać, odwiedzając ich strony internetowe. Na obszarze polskich Karpat obok 6 parków narodowych istnieje 13 parków krajobrazowych (należących do 4 różnych zespołów parków krajobrazowych), które zazwyczaj również mają swoje ośrodki edukacyjne i prowadzą działalność edukacyjną. Informacje na ten temat można znaleźć na stronach internetowych: Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, Zespołu Podkarpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie oraz Zespołu Parków Krajobrazowych w Przemyślu.
Zajęcia terenowe w parkach narodowych i w parkach krajobrazowych realizowane są najczęściej w oparciu o istniejące tam ścieżki edukacyjne oraz szlaki turystyczne, a ich tematyka, przebieg i czas trwania są dostosowane do wieku i kondycji odbiorców oraz zgłoszonego przez nich zapotrzebowania. Interesującą propozycją są nocne spacery pozwalające uczniom na oswojenie się z wędrowaniem po zapadnięciu zmroku np. „Noc sów” czy „Spacery ze świetlikami”. Warto zwrócić uwagę na to, iż działalność edukacyjna dla dzieci i młodzieży jest o wiele skuteczniejsza, jeżeli włączą się w nią nauczyciele, którzy mają sposobność przygotowania uczniów do zajęć, a następnie utrwalenia przekazanych przez pracowników parku umiejętności oraz wiedzy. W związku z tym parki oferują również podnoszenie kwalifikacji nauczycielek i nauczycieli, organizując dla nich szkolenia i konferencje.
Niedobór przyrody w naszym codziennym zabieganym i stresującym życiu jest wystarczającym powodem, dla którego warto planować wycieczki szkolne jako wyprawy w naturę. Edukacja terenowa w parkach narodowych i krajobrazowych daje coraz rzadszą niestety możliwość obserwowania roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku, odkrywania lokalnego dziedzictwa historycznego i kulturowego, a także dostrzeżenia tradycyjnych związków łączących człowieka z przyrodą. Podnosi ponadto nie tylko kulturę zwiedzania parków narodowych i krajobrazowych, ale ogólnie kulturę przebywania na łonie natury. Przede wszystkim jednak uczestnicy zajęć terenowych mają szansę obcowania z dziką karpacką przyrodą, fascynowania się nią i doznawania jej wszystkimi zmysłami. To właśnie tego typu doświadczenia są okazją do budowania więzi ze światem przyrody. Więzi, która nie tylko ułatwia zrozumienie potrzeby obejmowania ochroną obszarów cennych przyrodniczo i zaakceptowania obowiązujących na tych terenach zasad, ale wykracza znacznie dalej. Pozwala zauważać przyrodę w naszym najbliższym otoczeniu, nawet tym mocno zurbanizowanym, i zachęca do jej doświadczania i ochrony. Niezależnie zatem gdzie mieszkamy, zabierzmy dzieci w naturę!
Literatura:
- Dzień Pustej Klasy, Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła” w Łodzi, https://dzienpustejklasy.pl/.
- Informacje zawarte na stronach internetowych wymienionych w tekście karpackich parków narodowych i krajobrazowych,
- Louv R., Ostatnie dziecko lasu, Grupa Wydawnicza Relacja, Warszawa 2014.
- Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627), ISAP, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20040920880.
